Συγκλονιστικές χαρακτηρίστηκαν οι παρουσιάσεις -αφηγήσεις που έγιναν χθες το πρωί στο Ράδιο Ένα 102,5, με αφορμή τον τραγικό Σεπτέμβρη του 1922, αλλά και των καταστάσεων που προηγήθηκαν της Μικρασιατικής Καταστροφής, όπως οι όμορφες αρχικά στιγμές στην Ανατολική Θράκη αλλά και ο ξεριζωμός στη συνέχεια, μετά την βουλγαρική και τουρκική κατοχή…
Πρόσωπα και καταστάσεις της Μικρασιατικής Καταστροφής που αναφέρθηκαν απ΄τους φιλοξενούμενους, ιστορικούς, μελετητές και συγγραφείς, έφεραν στο επίκεντρο ακόμη και τον Βόλο, κρατώντας αμείωτο το ενδιαφέρον των ακροατών, που δεν δίστασαν μάλιστα να τηλεφωνήσουν και να μεταφέρουν και τις δικές τους θύμησες, απ΄όσα τους μετέφεραν οι δικοί τους πρόγονοι…
Συνεντεύξεις στον Ηλία Κουτσερή
Η πρόεδρος των «Ιώνων», ερευνήτρια λαϊκού πολιτισμού και συγγραφέας Αργυρώ Μάμαλη-Κοπάνου αναφέρθηκε σε πραγματικά γεγονότα και πρόσωπα, με αφορμή το ιστορικό ηθογραφικό μυθιστόρημα «Αργυρά όνειρα» που κυκλοφόρησε το 2024 απ΄τις εκδόσεις «Γράφημα» μεταφέροντας έναν κόσμο γεμάτο μνήμες και πολιτισμό που χάθηκε. Η αφήγηση ξεκινά το 1970, όταν η γιαγιά Αργυρή ταξιδεύει με τρένο προς το Παρίσι για να συναντήσει τις αδερφές της, οι οποίες είχαν φύγει μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Στον δρόμο όμως μια μικροασθένεια την βάζει σε ληθαργικό ύπνο, και τα όνειρά της την επιστρέφουν στο Χρυσάμπελο ή Κούμπαο της Ανατολικής Θράκης, στις όχθες της Προποντίδας.
Η αφήγηση καλύπτει την περίοδο 1911-1922, με έμφαση στα πρώτα όμορφα χρόνια της οικογένειας Βογιατζή-Βογιατζόγλου: τα έθιμα, τα πανηγύρια, τις γιορτές και τις καθημερινές ασχολίες των κατοίκων, καθώς και τη συνύπαρξη με τους λίγους Τούρκους της περιοχής. Στη συνέχεια, η ιστορία γίνεται τραγική: η βουλγαρική και τουρκική κατοχή, οι λεηλασίες, οι μαζικοί φόνοι και οι εκτοπισμοί έρχονται στην επιφάνεια μέσα από αρχεία, όπως αυτά του Αγίου Γρηγορίου Καλλίδη, του νεοφανούς αγίου που είχε συγγενείς στον Βόλο. Η διαδρομή της οικογένειας και των προσφύγων της Ανατολικής Θράκης προς νέες πατρίδες, όπως η Νέα Ιωνία, η Νέα Ηράκλεια, η Νέα Μουδανιά και ο Βόλος, αποτυπώνει την ένταση ανάμεσα στην ομορφιά της ζωής πριν από την καταστροφή και την τραγική πραγματικότητα του ξεριζωμού.
Η μοίρα των Ελλήνων αιχμαλώτων στη Μικρά Ασία
«Η τραγική ιστορία των Ελλήνων αιχμαλώτων της Μικρασιατικής Καταστροφής 1919-1924, όπως τιτλοφορείται το βιβλίο των Νίκου Κανελλόπουλου και Νίκου Τόμπρου (κυκλοφορεί απ΄τις εκδόσεις ΜΙΝΩΑΣ), φωτίζει ένα σχετικά άγνωστο κεφάλαιο: περίπου 35.000 άνδρες και από τη Μαγνησία-Θεσσαλία, αιχμαλωτίστηκαν, αλλά λιγότεροι από τους μισούς επέστρεψαν. Το ποσοστό θνησιμότητας άνω του 50% ξεπερνά κατά πολύ τα αντίστοιχα ποσοστά άλλων εθνικοτήτων του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.
Όπως δήλωσε στο Ράδιο Ένα, ο επίκουρος καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων Νίκος Κανελλόπουλος, «οι μαρτυρίες των αξιωματικών που επέστρεψαν καταγράφουν λεπτομερώς τα στάδια εξόντωσης: πρώτα μαζικές εκτελέσεις, κυρίως τραυματιών, αφαίρεση πολύτιμων αντικειμένων, ρούχων και υποδημάτων, εξαντλητικές πορείες χωρίς τροφή και νερό, εκτεθειμένοι σε λιθοβολισμούς και επιθέσεις από τον τουρκικό όχλο. Υπήρξαν ακόμη περιπτώσεις εξαγοράς αιχμαλώτων για εκτέλεση, γνωστές ως «κουρμπάν». Οι αξιωματικοί κρατήθηκαν σε σχετικά καλύτερες συνθήκες σε στρατόπεδα όπως το Κυρ Σεχίρ, ενώ οι στρατιώτες χρησιμοποιούνταν ως εργατικό δυναμικό υπό εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες, κυρίως τον χειμώνα του 1922-1923. Στρατιωτικοί γιατροί καταγράφουν θανάτους από επιδημίες, κρυοπαγήματα και υποσιτισμό.
Παράλληλα, η παρέμβαση του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού ανέδειξε τις άθλιες συνθήκες, μολονότι οι Τούρκοι συχνά σκηνοθετούσαν τις επιθεωρήσεις για να παρουσιάσουν ψευδή εικόνα. Τα αρχεία του Στρατού, του Υπουργείου Εξωτερικών και οι μαρτυρίες των ίδιων των αιχμαλώτων αποκαλύπτουν την ένταση, τον πόνο και την τραγικότητα της εμπειρίας, αφήνοντας ανεξίτηλο σημάδι στη συλλογική μνήμη του ελληνισμού.
Σμύρνη: Θησαυρός μνήμης και ανθρωπιάς
Το μυθιστόρημα «Ο Θησαυρός της Σμύρνης» (κυκλοφορεί απ΄τις εκδόσεις ΜΙΝΩΑΣ)της συγγραφέα Ελευθερίας Μεταξάπου που μίλησε στο Ράδιο ΈΝΑ, συνδέει το παρελθόν με το παρόν, αναδεικνύοντας την ιστορική μνήμη και την ανθρώπινη εμπειρία της προσφυγιάς. Η αφήγηση ξεκινά παραμονές της καταστροφής της Σμύρνης, με τον νεαρό Αρίστο Κογκαλίδη να προσπαθεί να σωθεί με την οικογένειά του, κρύβοντας έναν «θησαυρό». Τη στιγμή της φυγής του, ο φτωχός αλλά φιλόδοξος Γαβρίλης Ραγιόγλου τον ληστεύει σχεδόν θανατηφόρα, αρπάζοντας το κασελάκι. Σήμερα, ο θάνατος του αιωνόβιου Χριστόδουλου Ραγιόγλου οδηγεί τον Μάνο Βαρσάμη και τη συνεργάτιδά του Έλσα Διλήνου σε έρευνα που ξετυλίγει την ιστορία της Σμύρνης και της προσφυγιάς.
Το βιβλίο αναδεικνύει τόσο τις βίαιες πολιτικές αναταράξεις όσο και τις καθημερινές ανθρώπινες σχέσεις. «Καλοί και κακοί», Τούρκοι και Έλληνες, σύμμαχοι και αντίπαλοι, συμμετείχαν σε πολιτικά παιχνίδια, ενώ οι απλοί άνθρωποι συχνά βρέθηκαν θύματα ή σωτήρες, χωρίς προσωπική ευθύνη. Η συγγραφέας τονίζει ότι η μνήμη της προσφυγιάς και η ανθρωπιά των απλών ανθρώπων δεν πρέπει να χαθεί και ότι η ιστορία δεν μπορεί να απλοποιηθεί σε κατηγορίες «καλοί» ή «κακοί». Μέσα από τη λογοτεχνική αφήγηση, ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πως η ανθρώπινη εμπειρία υπερβαίνει τις πολιτικές συγκρούσεις, και η γνώση της ιστορίας και η κατανόηση των άλλων είναι απαραίτητα στοιχεία για την κοινωνική συνοχή και την προσωπική ευαισθησία.
Από την μνήμη στην ιστορία
Οι τρεις αυτές λογοτεχνικές και ιστορικές καταγραφές συνθέτουν μια πολυδιάστατη εικόνα της μικρασιατικής και ανατολικοθρακικής μνήμης. Από τα «Αργυρά όνειρα», που ταξιδεύουν τον αναγνώστη στην Ανατολική Θράκη και στις πρώτες, όμορφες στιγμές πριν τον ξεριζωμό, μέχρι την τραγική μοίρα των αιχμαλώτων και την «εξόντωση μέσα στην εξορία», και από τον θησαυρό της Σμύρνης μέχρι την προσφυγική εμπειρία στο σήμερα, αποκαλύπτεται ένα πολύπλευρο πλέγμα μνήμης, πολιτισμού και ανθρώπινης αντοχής. Μέσα απ΄τις έρευνες, μελέτες και ανάλογα βιβλία, δεν καταγράφονται μόνο ιστορικά γεγονότα, αλλά φέρνουν στο φως την ψυχή των ανθρώπων που τα έζησαν, θυμίζοντας ότι η ιστορία γίνεται πραγματικά ζωντανή, όταν συνδέεται με τις μνήμες, τις εμπειρίες και την ανθρωπιά των απλών ανθρώπων.
Απόδοση ραδιοφωνικών συνεντεύξεων : Αλίκη Γεωργοπούλου
