Οι Απόκριες είναι η περίοδος των τριών εβδομάδων πριν από την Καθαρή Δευτέρα οπότε αρχίζει και η μεγάλη νηστεία της Σαρακοστής. Αποκριά (αποκρεά) σημαίνει αποχή από το κρέας. Επίσης, κατά μία εκδοχή, η λατινογενής λέξη “Καρναβάλι” αποτελείται από τις λέξεις carne = κρέας και vale = χαιρετώ.
Την έννοια της αποκριάς την συναντάμε για πρώτη φορά στην Αρχαία Ελλάδα, στις πομπές που γίνονταν κατά τη διάρκεια των Ελευσινίων Μυστηρίων, που μαζί με τα Διονύσια είναι οι πρόγονοι του σημερινού καρναβαλιού. Τις ημέρες των τελετουργιών οι παρευρισκόμενοι μεταμφιέζονταν σε σάτυρους ή κάλυπταν το πρόσωπό τους, προκειμένου να παραμείνει άγνωστη η ταυτότητά τους και επιδίδονταν στον χορό και στο ποτό με προκλητικές πράξεις και έντονη βωμολοχία.
Οι Ρωμαίοι στη συνέχεια ευτέλισαν την ουσία των τελετών αυτών και έτσι τις διέδωσαν στις χώρες της αυτοκρατορίας τους. Η χριστιανική εκκλησία, ιδιαίτερα στους πρώτους αιώνες της ιστορίας της, προσπάθησε με πάθος να καταργήσει τα ειδωλολατρικά αυτά έθιμα ή έστω να τα περιορίσει, στάθηκε όμως μάταιο καθώς οι ρίζες τους ήταν πολύ βαθιές. Γι’ αυτό και στο τέλος τις οικειοποιήθηκε.
Σήμερα οι Απόκριες ονομάζονται «Τριώδιο». Η ονομασία αυτή προέρχεται από τις «τρεις ωδές» του Ευαγγελίου της Ορθοδοξίας. Το «Τριώδιο» αρχίζει την Κυριακή του «Τελώνη και Φαρισαίου», συνεχίζει με την Κυριακή του «Ασώτου Υιού», την Κυριακή της «Απόκρεω» και ολοκληρώνεται την Κυριακή της «Τυρινής» ή «Τυροφάγου». Η επόμενη είναι η πρώτη μέρα της Σαρακοστής και ξεκινάει η νηστεία, η οποία διαρκεί 40 ημέρες. Οι χριστιανοί ονόμασαν την μέρα αυτή “Καθαρά Δευτέρα”, γιατί με την έναρξη της νηστείας θεωρούσαν ότι ξεκίναγε η «κάθαρση» του σώματος και του πνεύματος.
Η πιο λαμπρή περίοδος της αθηναϊκής Αποκριάς συμπίπτει με την belle epoque στην εποχή του Τρικούπη. Τότε είναι που επικρατεί στα αστικά κέντρα το καρναβάλι δυτικού τύπου, με σερπαντίνες, παλιάτσους, τυποποιημένες μεταμφιέσεις, χορούς, πομπές με άρματα, κομιτάτα και άλλες πολυδάπανες παραστάσεις. Ακόμη και στα τουρκοκρατούμενα Γιάννινα ή στην Κόνιτσα γινόταν η γνωστή παρέλαση των αρμάτων με συμβολικές και σατιρικές παραστάσεις.
Τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες να αναβιώσουν τα παραδοσιακά αποκριάτικα έθιμα σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Ένα πραγματικό ψηφιδωτό ιστορίας και λαογραφίας του παρελθόντος ζωντανεύει ξανά. Οι μύθοι και οι θρύλοι της χώρας μας, αυτές τις μέρες, έρχονται στο προσκήνιο και μέσα από τον χορό, το γλέντι και το τραγούδι γίνονται πραγματικότητα.
Λάρισα
Τα μπουλούκια
Στη πόλη της Λάρισας οι πολιτιστικοί σύλλογοι και ο δήμος, τα τελευταία χρόνια έχουν στήσει το δικό τους καρναβάλι που αρχίζει να γίνεται έθιμο. Στη Λάρισα, δεν θα δει ο επισκέπτης ούτε άρματα, ούτε καρναβαλικές παρελάσεις. Θα δει όμως να χορεύουν στους ρυθμούς παραδοσιακής μουσικής τα «μπουλούκια».
Τι είναι αυτά; Ομάδες χορευτών των πολιτιστικών συλλόγων της πόλης όπου αναβιώνουν τα παραδοσιακά έθιμα της αποκριάς από κάθε σημείο της πατρίδας μας.
Μουσικοί με γκάιντες, νταούλια, κλαρίνα, κιθάρες και βιολιά ξεσηκώνουν την πόλη με τα τραγούδια τους, τους αστεϊσμούς και τις αθυροστομίες τους, σκορπώντας κέφι και χαρά.
Τα παραδοσιακά «μπουλούκια» τα οποία αποτελούνται από θιάσους μεταμφιεσμένων, ξεκινούν το Σάββατο της Τρανής Αποκριάς από διάφορες γειτονιές, και κατευθύνονται τραγουδώντας και χορεύοντας στην πλατεία Ταχυδρομείου της θεσσαλικής πόλης. Έπειτα παρουσιάζουν τα δρώμενα τους για να καταλήξουν στην Κεντρική πλατεία όπου στήνεται το παραδοσιακό αποκριάτικο γλέντι.
Μεταμφιέσεις
Οι μεταμφιέσεις ήταν ένα έθιμο που τηρούνταν περισσότερο σε ορεινά χωριά του Ολύμπου και του Κισσάβου, αλλά και στις πεδινές περιοχές, όπως στα Φάρσαλα, στην Αγιά και στον Τύρναβο, σε όλη τη διάρκεια του Τριωδίου.
Τα ρούχα των μεταμφιεσμένων ήταν κωμικά και προκαλούσαν το γέλωτα. Οι μασκαρεμένοι επισκέπτονταν το βράδυ συγγενικά και φιλικά τους σπίτια και αφού γινόταν τα σχετικά πειράγματα και χορατά, αποκάλυπταν στη συνέχεια τα πρόσωπά τους και όλοι μαζί χόρευαν, έπιναν και διασκέδαζαν οικογενειακά. Παράλληλα οι νοικοκυραίοι αλεύρωναν τους μεταμφιεσμένους και έτσι προκαλούνταν γέλια και ευθυμία. Αρκετές ομάδες μασκαρεμένων είχαν μαζί τους και μουσικά όργανα, ώστε να μεγαλώνει το κέφι.
Εικονικός γάμος
Το επίσημο Καρναβάλι γινόταν την ημέρα της Αποκριάς, μετά τη Θεία Λειτουργία και είχε ως κέντρο τον Γάμο. Σχεδόν γινόταν αναπαράσταση μέρους του Γάμου, με τον παραδοσιακό τρόπο και προσέλκυε αρκετούς θεατές- θαυμαστές, αφού τα δρώμενα πρόσωπα ήταν χωρίς μάσκα.
Ο Γάμος γινόταν με όλα τα παραδοσιακά –λαογραφικά στοιχεία στα περισσότερα χωριά και ήταν η πιο ζεστή εκδήλωση της ημέρας αυτής.
Γαϊτανάκι
Το γαϊτανάκι ήταν ένα απολαυστικό παιχνίδι, που γινόταν στην περιοχή Ελασσόνας και Τυρνάβου και έδινε ιδιαίτερη λαμπρότητα στην ημέρα αυτή.
Το έθιμο της Γκαμήλας
Ένα άλλο έθιμο που προκαλούσε γέλια ήταν αυτό της Γκαμήλας, το οποίο υπήρχε στην περιοχή της Αγιάς.
Ο μεταμφιεσμένος που κρατούσε την ουρά της τεχνητής Γκαμήλας, έκανε τέτοιες κινήσεις που φαινόταν να πέφτουν τα κόπρανα της Γκαμήλας και προκαλούσε αυτό το θέαμα, γέλια στους θεατές.
Το έθιμο της Χάσκας
Το παιχνίδι «ΧΑΣΚΑ» παιζόταν από τα εγγόνια και τους παππούδες, οι οποίοι το έπαιζαν είτε με αβγό, είτε με Αποκριάτικο χαλβά, ο οποίος ήταν στραγαλίσιος ή σουσαμίσιος και τον κερνούσαν την ημέρα εκείνη, αντί για λουκούμι.
Τα κούλουμα και το πέταγμα του χαρταετού
Τα Κούλουμα και το πέταγμα του χαρταετού την Καθαρά Δευτέρα, είναι συνέχεια των εορταστικών εκδηλώσεων της Αποκριάς. Η αθυροστομία, η καυστική σάτιρα ήταν τα κυριότερα στοιχεία της ημέρας αυτής, αλλά και τα μουτζουρώματα και αλευρώματα.
Στα ορεινά χωριά του Ολύμπου, οι μανάδες δεν έδιναν στα παιδιά τους νερό και ψωμί, αν δεν έφερναν στο σπίτι δείγμα από φωλιά σπουργιτών, γιατί θεωρούσαν καλοτυχία αυτή την πράξη.
Το Μπουρανί στον Τύρναβο
Στον Τύρναβο ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στην διονυσιακή λατρεία είναι το διάσημο έθιμο του φαλλού, το «μπουρανί». Ένα έθιμο ξακουστό όπου μαζί με το καρναβάλι του Τυρνάβου προσελκύει επισκέπτες από κάθε γωνιά της Ελλάδας τις ημέρες των αποκριών και την Καθαρή Δευτέρα. Τα πρώτα στοιχεία για την τέλεση των αποκριάτικων εκδηλώσεων στον Τύρναβο χρονολογούνται γύρω στο 1898.
Το «μπουρανί» είναι ένα αποκριάτικο φαλλικό έθιμο, όπου στην ιστορική παράδοση συμμετείχαν μόνο άνδρες. Οι κάτοικοι κατά την διάρκεια του εθίμου μεταφέρονταν σε κάθε πλατεία και γειτονιά μεταμφιεσμένοι. Έπειτα έφτιαχναν το παραδοσιακό «μπουρανί», δηλαδή ένα φαγητό από σπανάκι, τσουκνίδα και ξύδι. Τραγουδούσαν άσεμνα τραγούδια, ενώ πείραζαν τους περαστικούς με χειρονομίες αλλά και με τους χειροποίητους φαλλούς από ξύλο ή πηλό.
Τύρναβος
Πιστοί στην παράδοση οι κάτοικοι του Τυρνάβου, την Τρίτη, πριν από την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, ξεκινούν τις εκδηλώσεις προς τιμήν του Διονύσου, που κορυφώνονται την Καθαρή Δευτέρα με το “Μπουρανί” (χορτόσουπα χωρίς λάδι). “Μπουρανί” για τους ντόπιους και “γιορτή του Φαλλού” για τους επισκέπτες είναι το έθιμο που έχει καθιερωθεί στον Τύρναβο, ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στη διονυσιακή λατρεία και γι’ αυτό η ιστορία του χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Ελασσόνα
Εδώ και 12 χρόνια, στην Ελασσόνα πραγματοποιείται ένα ξεχωριστό καρναβάλι. Πρόκειται για το Ιπτάμενο Καρναβάλι, στο οποίο παίρνουν μέρος αιωροπτεριστές- καρνιβαλιστές, προσελκύοντας το ενδιαφέρον των φίλων των σπορ- και όχι μόνο. Η αφετηρία της ξεχωριστής … ιπτάμενης αποκριάτικης «παρέλασης» της Ελασσόνας βρίσκεται στην κορυφογραμμή λίγο έξω από την πόλη της Ελασσόνας, δίπλα στο δημοτικό διαμέρισμα του Δρυμού. Από εκεί πετούν οι μεταμφιεσμένοι αιωροπτεριστές μέχρι να προσγειωθούν στις υπώρειες του βουνού, όπου τους υποδέχονται πλήθος κόσμου.
Αγναντερό Καρδίτσας
Ένα έθιμο που ξεπερνάει τις προσδοκίες του κάθε επισκέπτη. Ένα τελετουργικό που συνεχίζει να βιώνει πάρα πολλά χρόνια χωρίς καμιά διακοπή. Ένα έθιμο που τελείται βασιζόμενο στην ατομική οργάνωση του καθενός συμμετέχοντος που ενωμένος με το σύνολο ενεργεί και κινείται με πειθαρχία κάτω από τους άγραφους νόμους όπως επιτάσσει το έθιμο του χωριού. Ακόμα και οι σύλλογοι και λοιποί φορείς του χωριού εντάσσονται ως απλοί στρατιώτες στην ομάδα(μπουλούκι όπως λέγεται) των φημισμένων κουδουνάδων των δρώμενων της ημέρας.
Ένα διαφορετικό συναίσθημα βιώνουν εδώ και αιώνες οι κάτοικοι του Αγναντερού και συνεχίζουν μια παράδοση που περνάει από γενιά σε γενιά. Τα δρώμενα ξεκινούν από την Κυριακή για να αποκορυφωθούν τη Δευτέρα. Την Καθαρά Δευτέρα από το πρωί, «ο μαγικός αυλός», ο αγαπημένος και βαθιά χαραγμένος ήχος των κουδουνιών, στο υποσυνείδητο κάθε χωριανού αντηχεί διαδοχικά σε κάθε γειτονιά του χωριού. Ομάδες φοβερών μασκοφόρων κάθε ηλικίας που είναι ντυμένοι με προβιές και ζωσμένοι με κουδούνια(γκδουνάδις= κουδουνάδες), αφού σηκώσουν στην κυριολεξία το χωριό στο πόδι, εμφανίζονται στην πλατεία του χωριού από διαφορετικές κατευθύνσεις η κάθε ομάδα, για να δώσουν το παρόν συμμετοχής στην κεντρική γενική ομάδα (μπλούκ’=μπουλούκι). Στο μπουλούκι εκτός από τους γκδουνάδις που αποτελούν τον μεγαλύτερο όγκο και τη δύναμη κρούσης συμπεριλαμβάνονται και πρόσωπα που υποδύονται ρόλους του παραδοσιακού Καραγκούνικου γάμου (νύφη, γαμπρός, πεθερά, κλπ. Όλοι άνδρες). Όλοι μαζί περιφέρονται στο χωριό αναπαριστώντας στιγμιότυπα του γάμου, ενώ παράλληλα οι κουδουνάνες σείουν τη γη με τον ήχο των κουδουνιών. Είναι ένα είδος επίκλησης (φοβέρα) στη μητέρα γή και στη φύση να ανθοφορήσει και να καρπίσει. Μια προαναγγελία του ερχομού της άνοιξης. Εξ ου και το ζεύγος των νεόνυμφων ως σύμβολο γονιμότητας και ευκαρπίας.
Στον ιδιότυπο αυτό θίασο συμπεριλαμβάνονται ακόμα και οι ρόλοι του παπά, των συμπέθερων, του χωροφύλακα, του γιατρού και όλων εκείνων που έδιναν το παρόν σε τέτοιες στιγμές! Μια παραδοσιακή ορχήστρα τους περιμένει στην πλατεία όπου καταλήγουν νωρίς το μεσημέρι και στήνεται ένας μεγάλος χορός των μεταμφιεσμένων με τη συνοδεία της και μέσα σε μια πανδαισία ήχων θορύβων και φωνών των ίδιων αλλά και του πλήθους που παρακολουθεί. Παράλληλα σερβίρεται στους παρευρισκόμενους φασολάδα και άφθονο κρασί. Κάποια στιγμή και ενώ το γλέντι έχει ανάψει για τα καλά, οι κουδουνάδες εξαφανίζονται για μικρό χρονικό διάστημα και επιστρέφουν στον χορό τρέχοντας, με τον ήχο τον κουδουνιών να τραντάζει την πλατεία φέρνοντας μαζί τους τον αρκουδιάρη και την αρκούδα!
Η παλιά ονομασία του Αγναντερού είναι «Μισδάνι». Τους Μισδανίτες λοιπόν τους λένε και «κλεφταρκουδάδες» για τον εξής λόγο: Όλοι θυμούνται τους αθίγγανους που γύριζαν στα χωριά με μια αρκούδα που την έβαζαν να χορεύει.
Κάποτε κατασκήνωσαν στο Μισδάνι μερικές οικογένειες από αθίγγανους, που μαζί τους είχαν και μία αρκούδα.
Σε ένα στοίχημα με τους Μισδανίτες ότι θα καταφέρουν να τους κλέψουν το άγριο αυτό ζώο, κέρδισαν οι Μισδανίτες που κατάφεραν χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία να κλέψουν την αρκούδα (γιατί όντως λαός τολμηρός και ριψοκίνδυνος) και να την κρύψουν στα κελιά της εκκλησίας. Οι αθίγγανοι αναγκάστηκαν να πληρώσουν λίτρα για να την ξαναπάρουν πίσω.
Η φήμη του γεγονότος διαδόθηκε σε όλα τα χωριά και οι Μισδανίτες άρχισαν να το αναπαριστούν και να χαίρονται με το κατόρθωμά τους. Σιγά-σιγά στο πέρασμα των χρόνων έγινε θρύλος και έθιμο που ενσωματώθηκε στα δρώμενα της Καθαράς Δευτέρας που το τηρούν ανελλιπώς και με θρησκευτική ευλάβεια μέχρι σήμερα.
Στα Μεγάλα Καλύβια, του νομού Τρικάλων, κάθε χρόνο την Καθαρά Δευτέρα γίνεται αναπαράσταση του παραδοσιακού καραγκούνικου γάμου. Παρουσιάζεται με σατυρικό τρόπο όλη η ιεροτελεστία ενός παραδοσιακού γάμου όπως αυτός γινόταν μέχρι και τη δεκαετία του 1960 στο χωριό.
Στην πλατεία του χωριού γίνονται τα στέφανα και ακολουθεί ο παραδοσιακός γαμήλιος χορός. Όλους τους ρόλους υποδύονται άνδρες διαφόρων ηλικιών.
Η όλη διαδικασία των αρραβώνων και του γάμου διακωμωδείται με διάφορες ατάκες και κινήσεις, (πολλές φορές ακατάλληλες για το ευρύ κοινό) με σκοπό να προκαλέσουν γέλιο στους θεατές. Επ’ αυτού ιδιαιτερότητα αποτελεί ο παπάς με την παπαδιά. Με το πέρας αυτής της διαδικασίας καταλήγουν όλοι σε ένα μεγάλο χορό όπου λαμβάνουν μέρος και όσοι από τους παρευρισκόμενους επιθυμούν. Στη διάρκεια των τεκταινόμενων σερβίρεται και η καθιερωμένη φασολάδα.
Στον Παλαμά Καρδίτσας την Καθαρά Δευτέρα, όπως αναφέρει ο κ. Παπαμιχαήλ, πραγματοποιούνται τα «μουχουρλούκια»(κούλουμα) και καρναβάλι με χορούς και τραγούδια όπου ομάδα μασκαρεμένων πλέκουν το γαϊτανάκι. Συνεχίζονται οι χοροί με τη συνοδεία παραδοσιακής ορχήστρας ενώ παράλληλα διανέμεται φασολάδα και λαγάνες. Όλα αυτά λαμβάνουν μέρος στο χώρο του πάρκου «Αστέριον». Την ίδια ημέρα οι παλαμιώτες μεταβαίνουν για το πέταγμα του χαρταετού στο λόφο του κοντινού χωριού Μεταμόρφωση, κοντά στο εξωκκλήσι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος που βρίσκεται δίπλα στο ομώνυμο χωριό.
Πέταγμα του χαρταετού γίνεται επίσης και στους πρόποδες του βουνού αστερίου που βρίσκεται επίσης στο δήμο Παλαμά.
Πηγή: onlarissa.gr, in.gr
