Ο καθηγητής Yuval Noah Harari (Γιουβάλ Νώε Χαράρι) είναι ιστορικός, φιλόσοφος και συγγραφέας των μπεστ σέλερ Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου, Homo Deus: Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα και Sapiens: Μια εικονογραφημένη ιστορία.
Τα βιβλία του έχουν πουλήσει πάνω από 35 εκατομμύρια αντίτυπα σε 65 γλώσσες και θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους δημόσιους διανοούμενους της εποχής μας. Γεννήθηκε στο Ισραήλ το 1976, πήρε το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης το 2002 και σήμερα είναι καθηγητής στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ. Το 2019, μετά τη διεθνή επιτυχία των βιβλίων του, ίδρυσε μαζί με τον σύζυγό του και αρχικό του ατζέντη Itzik Yahav τη Sapienship, μια εταιρεία κοινωνικού αντικτύπου με προγράμματα στα πεδία της ψυχαγωγίας και της εκπαίδευσης, με κύριο στόχο να στρέφει τον δημόσιο διάλογο στα πιο σημαντικά παγκόσμια προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα.
Yuval Noah Harari. historian, philosopher, writer, futurologist, transhumanist. Known for the books Sapiens and Homo Deus.
Foto: Olivier Middendorp
Συνομιλεί συχνά με ηγέτες για ζητήματα παγκόσμιου ενδιαφέροντος κι έχει κάνει δημόσιες συζητήσεις μαζί τους. Το 2019 πήρε μέρος σε μια βιντεοσκοπημένη συνομιλία για την τεχνολογία και το μέλλον της κοινωνίας με τον διευθύνοντα σύμβουλο της Facebook Mark Zuckerberg και το 2018 παρουσίασε την πρώτη ομιλία TED στην ιστορία που δόθηκε από ψηφιακό άβαταρ. Ο Harari ειδικεύτηκε αρχικά στην παγκόσμια ιστορία, τη μεσαιωνική ιστορία και την πολεμική ιστορία. Οι έρευνές του σήμερα εστιάζουν σε μακροϊστορικά ερωτήματα όπως: Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στην ιστορία και τη βιολογία; Ποια είναι η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στον Xόμο Σάπιενς και τα άλλα ζώα; Υπάρχει δικαιοσύνη στην ιστορία; Έχει η ιστορία κάποια κατεύθυνση; Έγιναν οι άνθρωποι πιο ευτυχισμένοι μέσα στην πορεία της ιστορίας; Ποια είναι τα ηθικά ζητήματα που θέτουν η επιστήμη και η τεχνολογία στον 21ο αιώνα;
Το 2021 ο Harari (ως δημιουργός και συν-συγγραφέας) ένωσε τις δυνάμεις του με τους γνωστούς καλλιτέχνες κόμικς David Vandermeulen (ως συν-συγγραφέα) και Daniel Casanave (ως σχεδιαστή).
Τα βιβλία του έχουν τιμηθεί με πολλά βραβεία. Το 2021 του απονεμήθηκε το τιμητικό βραβείο του US Association of Foreign Press. Το 2020 έγινε επίτιμος διδάκτορας του VUB (του Ελεύθερου Πανεπιστημίου Βρυξελλών) και έλαβε το βραβείο CITIC για τον συγγραφέα της χρονιάς στην Κίνα, για το Sapiens: Μια εικονογραφημένη ιστορία. Το 2019, το 21 μαθήματα τιμήθηκε ως «Σοφότερο βιβλίο της χρονιάς» από το Γιαγκιελόνιο Πανεπιστήμιο της Κρακοβίας και το Sapiens κέρδισε το βραβείο «Ακαδημαϊκό βιβλίο της χρονιάς» στα Εμπορικά Βραβεία Ακαδημαϊκού Βιβλίου στη Βρετανία. Το 2017 το Homo Deus πήρε το βραβείο γερμανικού οικονομικού βιβλίου Handelsblatt ως «το πιο βαθυστόχαστο και επιδραστικό οικονομικό βιβλίο της χρονιάς» και το 2015 το Sapiens κέρδισε το βραβείο Γουεντζίν στην Κίνα.
Δίνει διαλέξεις σε όλο τον κόσμο σχετικά με τα ζητήματα που διερευνά στα βιβλία του και προσφέρει τις γνώσεις και τον χρόνο του σε διάφορα ακροατήρια, σε εθελοντική βάση.
Το «Volos City» σε συνεργασία με τις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια», δημοσιεύει κατά αποκλειστικότητα σήμερα, ένα απόσπασμα απ΄το Nexus το οποίο κοιτάζει μέσα από το φακό της ανθρώπινης ιστορίας για να καταλάβει πώς η ροή των πληροφοριών μας έφερε ως εδώ. Το Nexus διερευνά τον ελπιδοφόρο ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στα δύο άκρα, ανακαλύπτοντας ξανά στην πορεία την κοινή μας ανθρώπινη ιδιότητα…
Δημοσιογραφική επιμέλεια – παρουσίαση Ηλίας Κουτσερής
Γιατί η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί υπαρξιακό κίνδυνο για την ανθρωπότητα
Πολλοί ειδικοί προειδοποιούν ότι η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) αποτελεί υπαρξιακό κίνδυνο για την ανθρωπότητα. Άλλοι απορρίπτουν αυτές τις προειδοποιήσεις ως υπερβολικές. Ενώ η απειλή των πυρηνικών όπλων είναι προφανής για όλους, είναι δύσκολο να κατανοήσουμε γιατί οι ΤΝ είναι τόσο επικίνδυνες. Η ιστορία της Βιομηχανικής Επανάστασης μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τους κινδύνους που ενέχει η νέα Επανάσταση της Τεχνητής Νοημοσύνης.
Πολλοί ειδικοί προειδοποιούν ότι η άνοδος της ΤΝ μπορεί να οδηγήσει στην κατάρρευση του ανθρώπινου πολιτισμού ή ακόμα και στην εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους. Σε μια έρευνα του 2023 μεταξύ 2.778 ερευνητών ΤΝ, πάνω από το ένα τρίτο έδωσαν τουλάχιστον 10% πιθανότητες η προηγμένη ΤΝ να οδηγήσει σε αποτελέσματα όπως η εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους. Το 2023, σχεδόν τριάντα κυβερνήσεις –μεταξύ των οποίων εκείνες της Κίνας, των Ηνωμένων Πολιτειών και του Ηνωμένου Βασιλείου– υπέγραψαν τη Διακήρυξη του Μπλέτσλεϊ, στην οποία αναγνώριζαν ότι «προκύπτει η δυνατότητα για σοβαρές, ακόμα και καταστροφικές βλάβες, εκούσιες ή ακούσιες, από τις πιο σημαντικές ικανότητες αυτών των μοντέλων ΤΝ».
Για κάποιους ανθρώπους, οι προειδοποιήσεις για την κατάρρευση του πολιτισμού ακούγονται σαν ακραίες ιερεμιάδες. Κάθε φορά που εμφανιζόταν μια νέα ισχυρή τεχνολογία, προέκυπταν ανησυχίες ότι θα μπορούσε να επιφέρει την Αποκάλυψη, αλλά είμαστε ακόμα εδώ. Για παράδειγμα, καθώς η Βιομηχανική Επανάσταση εξελισσόταν, πολλοί άνθρωποι φοβόντουσαν ότι οι ατμομηχανές και οι τηλέγραφοι θα κατέστρεφαν τις κοινωνίες και την ευημερία μας. Οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα απολαμβάνουν πολύ καλύτερες συνθήκες ζωής από τους προγόνους τους του 18ου αιώνα. Ενθουσιώδεις λάτρεις της ΤΝ όπως ο Μαρκ Αντρίσεν και ο Ρέι Κέρζουελ υπόσχονται ότι οι ευφυείς μηχανές θα αποδειχθούν ακόμα πιο ωφέλιμες από τους βιομηχανικούς προγόνους τους. Υποστηρίζουν ότι χάρη στην ΤΝ, οι άνθρωποι θα απολαμβάνουν πολύ καλύτερη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, εκπαίδευση και άλλες υπηρεσίες και η ΤΝ θα μας βοηθήσει ακόμα και να σώσουμε το οικοσύστημα από την κατάρρευση.
Δυστυχώς, μια πιο προσεκτική ματιά στην ιστορία φανερώνει ότι οι άνθρωποι έχουν όντως βάσιμους λόγους να φοβούνται τις ισχυρές νέες τεχνολογίες. Ακόμα κι αν τελικά τα θετικά αυτών των τεχνολογιών ξεπεράσουν τα αρνητικά τους, υπάρχουν πολλές δοκιμασίες και βάσανα μέχρι να φτάσουμε σε αυτό το ευτυχές τέλος. Η νέα τεχνολογία οδηγεί συχνά σε ιστορικές καταστροφές, όχι επειδή η τεχνολογία είναι εγγενώς κακή, αλλά επειδή χρειάζεται χρόνος μέχρι να μάθουν οι άνθρωποι να τη χρησιμοποιούν συνετά.
Η Βιομηχανική Επανάσταση είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα. Όταν η βιομηχανική τεχνολογία άρχισε να διαδίδεται σε όλο τον κόσμο τον 19ο αιώνα, ανέτρεψε τις παραδοσιακές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές δομές και άνοιξε τον δρόμο για τη δημιουργία εντελώς νέων κοινωνιών, οι οποίες ήταν δυνητικά πιο πλούσιες και πιο ειρηνικές. Ωστόσο, το να μάθουμε πώς να φτιάχνουμε αβλαβείς βιομηχανικές κοινωνίες δεν ήταν καθόλου ξεκάθαρο και χρειάστηκε πολλά δαπανηρά πειράματα και εκατοντάδες εκατομμύρια θύματα.
Ένα από τα δαπανηρά πειράματα ήταν ο νεωτερικός ιμπεριαλισμός. Η Βιομηχανική Επανάσταση ξεκίνησε στη Βρετανία στα τέλη του 18ου αιώνα. Κατά τον 19ο αιώνα, οι βιομηχανικές τεχνολογίες και μέθοδοι παραγωγής υιοθετήθηκαν και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες από το Βέλγιο μέχρι τη Ρωσία, καθώς και από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ιαπωνία. Ιμπεριαλιστές στοχαστές, πολιτικοί και κόμματα αυτής της βιομηχανικής ενδοχώρας υποστήριζαν ότι η μοναδική βιώσιμη βιομηχανική κοινωνία ήταν η αυτοκρατορία. Το επιχείρημα έλεγε ότι, σε αντίθεση με τις σχετικά αυτάρκεις αγροτικές κοινωνίες, οι νέες βιομηχανικές κοινωνίες βασίζονταν πολύ περισσότερο στις αγορές και τις πρώτες ύλες από το εξωτερικό, και μόνο μια αυτοκρατορία μπορούσε να ικανοποιεί αυτές τις πρωτοφανείς ορέξεις. Οι ιμπεριαλιστές φοβούνταν ότι οι χώρες που εκβιομηχανίζονταν αλλά δεν κατάφερναν να κατακτήσουν αποικίες θα έχαναν τις απαραίτητες πρώτες ύλες από τους πιο αδίστακτους ανταγωνιστές τους. Κάποιοι ιμπεριαλιστές υποστήριζαν ότι η απόκτηση αποικιών δεν ήταν μόνο απαραίτητη για την επιβίωση του δικού τους κράτους, αλλά και επωφελής για την υπόλοιπη ανθρωπότητα. Ισχυρίζονταν ότι μόνο οι αυτοκρατορίες μπορούσαν να διαδώσουν τα οφέλη των νέων τεχνολογιών στον λεγόμενο υπανάπτυκτο κόσμο.
Έτσι, οι βιομηχανικές χώρες που είχαν ήδη αυτοκρατορίες τις επέκτειναν σημαντικά, ενώ χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ιαπωνία, η Ιταλία και το Βέλγιο βάλθηκαν να φτιάξουν τις δικές τους. Tα στρατεύματα της βιομηχανίας, εξοπλισμένα με τουφέκια και κανόνια μαζικής παραγωγής, χρησιμοποιώντας τις ατμομηχανές για τη μεταφορά τους και τον τηλέγραφο για τη διοίκησή τους, σάρωσαν όλη την υφήλιο, από τη Νέα Ζηλανδία μέχρι την Κορέα κι από τη Σομαλία μέχρι το Τουρκμενιστάν. Εκατομμύρια αυτόχθονες είδαν τον παραδοσιακό τους τρόπο ζωής να ποδοπατιέται κάτω από τις ρόδες αυτού του βιομηχανικού στρατού. Χρειάστηκε πάνω από ένας αιώνας δυστυχίας μέχρι οι περισσότεροι άνθρωποι να συνειδητοποιήσουν ότι οι βιομηχανικές αυτοκρατορίες ήταν πολύ κακή ιδέα κι ότι υπήρχαν καλύτεροι τρόποι να φτιαχτεί μια βιομηχανική κοινωνία και να εξασφαλιστούν οι πρώτες ύλες της και οι αγορές της.
Ο σταλινισμός και ο ναζισμός ήταν επίσης δαπανηρά πειράματα κατασκευής βιομηχανικών κοινωνιών. Ηγέτες όπως ο Στάλιν και ο Χίτλερ υποστήριζαν ότι η Βιομηχανική Επανάσταση είχε απελευθερώσει τεράστιες δυνάμεις που μόνο ο ολοκληρωτισμός μπορούσε να τιθασεύσει και να εκμεταλλευτεί πλήρως. Επικαλούνταν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο –τον πρώτο «ολοκληρωτικό πόλεμο» στην ιστορία– σαν απόδειξη ότι η επιβίωση στον βιομηχανικό κόσμο απαιτούσε ολοκληρωτικό έλεγχο όλων των πλευρών της πολιτικής, της κοινωνίας και της οικονομίας. Στα θετικά, υποστήριζαν επίσης ότι η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν σαν καμίνι που λιώνει όλες τις προηγούμενες κοινωνικές δομές με τις ανθρώπινες ατέλειες και αδυναμίες τους και δίνει την ευκαιρία να σφυρηλατηθούν τέλειες κοινωνίες στις οποίες θα ζουν ανόθευτοι υπεράνθρωποι.
Στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν την τέλεια βιομηχανική κοινωνία, οι σταλινιστές και οι ναζί έμαθαν να δολοφονούν βιομηχανικά εκατομμύρια ανθρώπους. Τρένα, συρματοπλέγματα και τηλεγραφικές εντολές συνδέθηκαν για να δημιουργήσουν μια πρωτοφανή φονική μηχανή. Κοιτάζοντας το παρελθόν, οι περισσότεροι νιώθουν φρίκη από όσα διέπραξαν οι σταλινικοί και οι ναζί, αλλά εκείνη την εποχή τα τολμηρά τους οράματα σαγήνευαν εκατομμύρια ανθρώπους. Το 1940 ήταν εύκολο να πιστέψεις ότι ο Στάλιν και ο Χίτλερ ήταν το μοντέλο για την αξιοποίηση της βιομηχανικής τεχνολογίας, ενώ οι διστακτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες είχαν πάρει την άγουσα για τον σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας.
Η ίδια η ύπαρξη ανταγωνιστικών συνταγών για την οικοδόμηση βιομηχανικών κοινωνιών οδήγησε σε συγκρούσεις που στοίχισαν ακριβά. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και ο Ψυχρός Πόλεμος μπορούν να θεωρηθούν διαφωνίες σχετικά με τον σωστό τρόπο που θα έπρεπε να γίνει αυτό, όπου κάθε πλευρά μάθαινε από την άλλη, ενώ πειραματίζονταν με νέους τρόπους διεξαγωγής του πολέμου. Στην πορεία αυτής της διαφωνίας, δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν και η ανθρωπότητα έφτασε επικίνδυνα κοντά στον αφανισμό της.
Πέρα από όλες τις υπόλοιπες καταστροφές, η Βιομηχανική Επανάσταση υπονόμευσε επίσης την παγκόσμια οικολογική ισορροπία, προκαλώντας ένα κύμα εξαφανίσεων. Στις αρχές του 21ου αιώνα, πιστεύεται ότι εξαφανίζονται κάθε χρόνο μέχρι και 58.000 είδη και οι συνολικοί πληθυσμοί των σπονδυλωτών μειώθηκαν από το 1970 έως το 2014 κατά 60%.2 Η επιβίωση του ανθρώπινου πολιτισμού απειλείται επίσης. Επειδή δεν είμαστε ακόμα ικανοί να φτιάξουμε μια βιομηχανική κοινωνία που να είναι και οικολογικά βιώσιμη, ο ξακουστός πλούτος της σημερινής ανθρωπότητας έχει τεράστιο κόστος για τα άλλα έμβια όντα και για τις μελλοντικές ανθρώπινες γενιές. Ίσως τελικά να βρούμε τον τρόπο –ενδεχομένως με τη βοήθεια της ΤΝ– να δημιουργήσουμε οικολογικά βιώσιμες βιομηχανικές κοινωνίες, αλλά μέχρι εκείνη την ημέρα, η κρίση για τη Βιομηχανική Επανάσταση παραμένει ανοιχτή.
Αν αγνοήσουμε για μια στιγμή τη συνεχιζόμενη βλάβη που προκαλείται στο οικοσύστημα, μπορούμε να παρηγορηθούμε με τη σκέψη ότι οι άνθρωποι έμαθαν επιτέλους να φτιάχνουν πιο φιλικές βιομηχανικές κοινωνίες. Οι ιμπεριαλιστικές κατακτήσεις, οι παγκόσμιοι πόλεμοι, οι γενοκτονίες και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα ήταν θλιβερά πειράματα που δίδαξαν στους ανθρώπους πώς να μην το κάνουν. Στα τέλη του 20ού αιώνα, κάποιοι θα έλεγαν ότι η ανθρωπότητα είχε πλέον μάθει να το κάνει σωστά.
Ακόμα κι έτσι όμως, το μήνυμα για τον 21ο αιώνα είναι ζοφερό. Αν η ανθρωπότητα χρειάστηκε τόσα φρικτά μαθήματα για να μάθει πώς να διαχειρίζεται τις ατμομηχανές και τον τηλέγραφο, πόσο θα κοστίσει για να μάθει να διαχειρίζεται την ΤΝ; Η ΤΝ είναι δυνητικά πολύ πιο ισχυρή και ανυπότακτη σε σχέση με τις ατμομηχανές, τους τηλέγραφους και κάθε προηγούμενη τεχνολογία, επειδή είναι η πρώτη τεχνολογία στην ιστορία που μπορεί να λάβει αποφάσεις και να δημιουργήσει νέες ιδέες από μόνη της. Η ΤΝ δεν είναι ένα εργαλείο – είναι ένας παράγοντας. Οι βαλίστρες, τα μουσκέτα και οι ατομικές βόμβες αντικατέστησαν τους μυς των ανθρώπων στην πράξη του φόνου, αλλά δεν μπορούσαν να αντικαταστήσουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο και να αποφασίσουν ποιον να σκοτώσουν. Το Μικρό Αγόρι –η βόμβα που έπληξε τη Χιροσίμα– εξερράγη με ισχύ 12.500 τόνων ΤΝΤ, αλλά σε ό,τι αφορά την νοημοσύνη, το Μικρό Αγόρι ήταν άχρηστο. Δεν μπορούσε να αποφασίσει τίποτα.
Με την ΤΝ τα πράγματα είναι αλλιώς. Στο ζήτημα της νοημοσύνης, η ΤΝ δεν ξεπερνά μόνο τις ατομικές βόμβες, αλλά και κάθε προγενέστερη τεχνολογία πληροφοριών, όπως οι πήλινες πινακίδες, τα τυπογραφικά πιεστήρια και τα ραδιόφωνα. Οι πήλινες πινακίδες αποθήκευαν πληροφορίες για τη φορολογία, αλλά δεν μπορούσαν να αποφασίσουν μόνες τους πόσους φόρους να συλλέξουν ούτε μπορούσαν να επινοήσουν έναν εντελώς νέο φόρο. Τα τυπογραφικά πιεστήρια αντέγραφαν πληροφορίες όπως η Βίβλος, αλλά δεν μπορούσαν να αποφασίσουν ποια κείμενα να συμπεριλάβουν στη Βίβλο ούτε μπορούσαν να γράψουν σχόλια πάνω στα ιερά κείμενα. Τα ραδιόφωνα διέδιδαν πληροφορίες όπως οι πολιτικές ομιλίες και οι μουσικές συμφωνίες, αλλά δεν μπορούσαν να αποφασίσουν ποιες ομιλίες ή ποιες συμφωνίες να μεταδώσουν, ούτε μπορούσαν να τις συνθέσουν. Οι υπολογιστές μπορούν να τα κάνουν όλα αυτά. Ενώ τα τυπογραφικά πιεστήρια και τα ραδιόφωνα ήταν παθητικά εργαλεία σε ανθρώπινα χέρια, οι υπολογιστές γίνονται ήδη αυτόνομες οντότητες που ξεφεύγουν από τον έλεγχο και την κατανόησή μας και μπορούν να παίρνουν πρωτοβουλίες για τη διαμόρφωση της κοινωνίας, του πολιτισμού και της ιστορίας.
Ίσως τελικά βρούμε τρόπους να κρατήσουμε τις ΤΝ υπό έλεγχο και να τις χρησιμοποιήσουμε προς όφελος της ανθρωπότητας. Αλλά θα χρειαστεί να περάσουμε έναν ακόμη κύκλο παγκόσμιων αυτοκρατοριών, ολοκληρωτικών καθεστώτων και παγκόσμιων πολέμων για να καταλάβουμε πώς να χρησιμοποιήσουμε την ΤΝ με καλοπροαίρετο τρόπο; Δεδομένου ότι οι τεχνολογίες του εικοστού πρώτου αιώνα είναι πολύ πιο ισχυρές –και δυνητικά πολύ πιο καταστροφικές– από εκείνες του εικοστού αιώνα, έχουμε λιγότερα περιθώρια για λάθη. Στον εικοστό αιώνα, μπορούμε να πούμε ότι η ανθρωπότητα πήρε τη βάση στο μάθημα για τη χρήση της βιομηχανικής τεχνολογίας. Ίσα που το πέρασε. Στον 21o αιώνα, ο πήχης είναι πολύ ψηλότερα. Αυτή τη φορά πρέπει να τα πάμε καλύτερα.
Γιουβάλ Νώε Χαράρι, απόσπασμα από το βιβλίο NEXUS. Μια σύντομη ιστορία των δικτύων πληροφοριών από την εποχή του Λίθου Μέχρι την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης (το βιβλίο κυκλοφορεί σε μετάφραση του Μιχάλη Λαλιώτη από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια)
Πηγή: Περιοδικό Volos City του Ομίλου Καρεκλίδη
