Η νότια Βαλκανική έχει δύο φυσικές οχυρωματικές γραμμές: την οροσειρά του Αίμου και της Ροδόπης. Όταν κατακτήσει κανείς αυτές τις οριογραμμές ανοίγεται μπροστά του ανυπεράσπιστος ο χώρος του Αιγαίου. Η αρχή της συρρίκνωσης του ελληνισμού άρχισε με την κάθοδο των Βουλγάρων νοτίως του Αίμου, με τη βίαιη κατάληψη της προσωρινά επονομασθείσας Ανατολικής Ρωμυλίας, όπου ζούσαν Βούλγαροι, ‘Ελληνες και Τούρκοι υπό Οθωμανική κυριαρχία. Τα γεγονότα που προετοίμασαν το έδαφος για το μετέπειτα “Μακεδονικό” και το “Θρακικό” περιγράφει ο Έλληνας ιστορικός Παύλος Καρολίδης στη μελέτη του “Η Ανατολική Ρωμυλία και ο Ελληνισμός”, δημοσιευμένη στα 1902.
Στις 8 Σεπτεμβρίου 1886 η ελληνική κυβέρνηση Δεληγιάννη υπέστη αιφνιδιασμό όταν οι Βούλγαροι κήρυξαν την ένωση των δύο νομών, βορείως και νοτίως του Αίμου. Το φυσικό οχυρό του Αίμου έγινε προσπελάσιμο στις Σλαυικές επιδιώξεις, γεγονός που άσκησε πίεση στον ελληνισμό από τη Φιλιππούπολη μέχρι την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη. Η ελληνική κυβέρνηση, παρόλο που είχαν προηγηθεί διωγμοί και λεηλασίες των ελληνικών περιουσιών στη Φιλιππούπολη, πιάστηκε στον ύπνο και εμπιστεύτηκε την προστασία των ελληνικών πληθυσμών στο Οθωμανικό κράτος. Στην Αθήνα έγιναν μεγάλα και πρωτοφανή συλλαλητήρια για τα δίκαια της Ελλάδος, αλλά αποδείχθηκαν μάταια. Οι Έλληνες είχαν χάσει την υποστήριξη των Ευρωπαίων γιατί καθυστέρησαν τραγικά να απαιτήσουν τα δικαιώματά τους. Τα αποτελέσματα είναι γνωστά. Εκδίωξη των Ελλήνων από τη Βόρεια Θράκη, την Ανδριανούπολη, την Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία.
Είχε προηγηθεί Σερβο-βουλγαρικός πόλεμος. Οι Σέρβοι, με αφορμή τους Βούλγαρους που ζούσαν στο εδαφός τους (Σκόπια) διεκδίκησαν την προσάρτηση εδαφών που ανήκαν στη Βουλγαρία. Όμως ο πόλεμος απέβη υπέρ των Βουλγάρων. Αυτή η νίκη ανέβασε το κύρος τους στα μάτια των Ευρωπαίων και ενίσχυσε τις εδαφικές φιλοδοξίες τους.
Η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων, Αγγλίας, Ρωσίας και Αυστρίας, μετεβάλλετο υπέρ του εκάστοτε ισχυρού. Η Βουλγαρία απελάμβανε μόνιμα τη Ρωσική φιλία και προστασία. Μακρύ χέρι των πανσλαβιστικών συμφερόντων ήταν η βουλγαρική Εξαρχία στην Κωνσταντινούπολη. Αγγλία και Αυστρία συνέδραμαν τον Βουλγαρικό επεκτατισμό, θέλοντας να αποσπάσουν τη Βουλγαρία από τη Ρωσία.
Με την προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας στο Βουλγαρικό κράτος η ελληνική γλώσσα κατηργήθη. Το ελληνικό κράτος δεν συμπεριέλαβε στις διεθνείς συμφωνίες τα δικαιώματα των ελλήνων της Ανατολικής Ρωμυλίας. Οι Ρωμυλιώτες διαμαρτυρήθηκαν προς την Ευρώπη και τις Βουλγαρικές αρχές, αλλά εις μάτην. Το μόνο που τους απέμενε ήταν να διατηρήσουν τα σχολεία και τις εκκλησίες τους μέσα στη Βουλγαρική επικράτεια. Όταν η Ευρώπη και η Ρωσία αναγνώρισαν τη Μεγάλη Βουλγαρία, έπαυσε να υφίσταται η εθνική ταυτότητα των Ελλήνων. Δεν έπαυσε όμως η σπουδαιότητα της παρουσίας του ελληνικού στοιχείου εις τη Βόρεια Θράκη.
Η Φιλιππούπολη διατήρησε επί μακρόν το ελληνικό εμπορικό στοιχείο, τα μεγάλα ελληνικά αστικά σχολεία, τις ελληνικές εφημερίδες. Η Στενήμαχος εξ ολοκλήρου ελληνική, παρέμεινε προπύργιο του Ελληνισμού με υψηλό εθνικό φρόνημα. Δεν υπήρχε κάτοικος της Στενημάχου που να μην είχε επισκεφθεί την Αθήνα. Βοδενά, Καβακλί, Μελένικο, υπήρξαν ανθηρές ελληνικές πόλεις στην ενδοχώρα. Στα παράλια του Ευξείνου, η Σωζόπολη, ο Πύργος, η Αγχίαλος, η Μεσημβρία, υπήρξαν ανθηρά αστικά και εμπορικά κέντρα, κατά πλειοψηφία ελληνικά, με σχολεία, λαμπρές εκκλησίες και ναυτιλία. Λόγω του ναυτικού χαρακτήρα τους, προνόμιο αποκλειστικά των Ελλήνων, διατήρησαν την ελληνική ταυτότητα μέχρι σήμερα.
Η Θράκη αποτελούσε μια πληθυσμιακή ενότητα. Γλωσσικά, θρησκευτικά, πολιτισμικά, η Θράκη υπήρξε το προπύργιο του ελληνισμού στη Βαλκανική. Ο διαμελισμός της ήταν η δεύτερη κερκόπορτα που άνοιξε την όρεξη των Σλαύων για το Αιγαίο.
Η Θράκη είναι το υπερχιλιετές έρεισμα του ελληνισμού σε όλη τη Βαλκανική. Ο διαμελισμός της Θράκης είναι που ενισχύει τη θεωρία του “Μακεδονικού”. Η αναγνώριση Σλαυικής Μακεδονίας συντείνει στην περαιτέρω απομόνωση του ελληνισμού της Θράκης ώστε να δύναται να διαμελισθεί μεταξύ Βουλγάρων και Τούρκων. Αυτό ήταν το σχέδιο της προσάρτησης της Ανατολικής Ρωμυλίας εις τη Βουλγαρία με τη σιωπηλή ανοχή των Τούρκων. Το ίδιο ισχύει μέχρι σήμερα. Οι Βούλγαροι έλεγαν ότι “οι Έλληνες του λοιπού κολυμβώντες μόνον δύνανται να μεταβώσιν εις Κωνσταντινούπολιν”. Η τρίτη κερκόπορτα του ελληνισμού είναι σήμερα η δημογραφική αποψίλωση της Θράκης.
Μέσω της ανοχύρωτης πεδινής Μακεδονίας και της επινόησης του “Μακεδονικού”, οι Βούλγαροι και οι Σλαύοι εν γένει, επιδίωκαν δηλωμένα να λύσουν οριστικά το πρόβλημα του Θρακικού και την τελική υποχώρηση του ελληνισμού νοτίως του Ολύμπου. Γι’ αυτό η επιβίωση του ελληνισμού εξαρτάται από τη μηδενική υποχώρηση στο Μακεδονικό και στο Θρακικό.
Αυτό είναι το μάθημα της ιστορίας για το πώς χάθηκε ο ελληνισμός της Ανατολικής Ρωμυλίας, για την αδράνεια του ελληνικού κράτους απέναντι σε μια έγκαιρη επέμβαση, για τον αντιπερισπασμό της Σερβίας που έβλαψε τελικά τους Έλληνες, για το εκκρεμές της ευρωπαϊκής διπλωματίας, για τις επιπτώσεις εκείνης της εθνικής αβλεψίας μετά από έναν και πλέον αιώνα.
Έκτοτε η ιστορία έχει επαναληφθεί πολλές φορές, με διαφορετικά προσωπεία, με τους ίδιους όμως παρασκηνιακούς πρωταγωνιστές. Με τους συμμάχους να μεταμορφώνονται σε εχθρούς, με τις εθνικές μειονότητες και τις πολιτικές φατρίες να μεταμορφώνονται σε υπομόχλια της ιστορίας, με τον ελληνισμό να γίνεται το εκκρεμές των Βαλκανίων, με τα δικαιώματα των λαών να καταπατώνται από την αμείλικτη διπλωματία. Η απάντηση σε όλα αυτά είναι η διαρκής παρουσία του εθνικού κέντρου, της Αθήνας, σε όλα τα προβλήματα του περιφερειακού ελληνισμού και η ανυποχώρητη διεκδίκηση των δικαίων του. Αν αυτό δεν είναι εξασφαλισμένο, κάθε υποχώρηση θα αποβεί μοιραία.
