Tης Ράνιας Γάτου
Ποιήτριας, Δοκιμιογράφου, Ερευνήτριας Κοινωνικού Λόγου-Εικαστικού
Αφιερώνεται στην ιστορική μνήμη που δεν υπηρετείται από την ισχύ, αλλά από την ευθύνη
Γνωρίζατε ότι η ουδετερότητα και η ανεξαρτησία της Ελβετίας φέρουν την υπογραφή ενός Έλληνα;
Υπάρχουν στιγμές στην ιστορία όπου ένα κράτος γεννιέται όχι από τα όπλα, αλλά από το βλέμμα ενός ανθρώπου που βλέπει πιο μακριά από την εποχή του. Στις αρχές του 19ου αιώνα, μέσα στην ταραγμένη Ευρώπη των αυτοκρατοριών και των συντριμμιών του Ναπολέοντα, ένας Έλληνας διπλωμάτης εργάστηκε σιωπηλά για να προσφέρει σε έναν ξένο λαό κάτι ανεκτίμητο: συνοχή, ανεξαρτησία και ειρήνη. Το όνομά του, Ιωάννης Καποδίστριας, συνδέθηκε όχι μόνο με τη μοίρα της Ελλάδας, αλλά και με τη θεμελίωση της ελβετικής πολιτείας, αποδεικνύοντας ότι η αληθινή πολιτική είναι, πριν απ’ όλα, πράξη ευθύνης απέναντι στην Ιστορία.
Στην ευρωπαϊκή ιστορία υπάρχουν προσωπικότητες που δεν περιορίστηκαν στα σύνορα της πατρίδας τους, αλλά σφράγισαν την τύχη ολόκληρων κρατών. Ο Ιωάννης Αντώνιος Καποδίστριας ανήκει σε αυτή τη σπάνια κατηγορία των πολιτικών ανδρών που δεν υπηρέτησαν απλώς την εξουσία, αλλά τη θεμελίωσαν ηθικά, θεσμικά και ιστορικά. Αν για την Ελλάδα υπήρξε ο πρώτος Κυβερνήτης, για την Ελβετία υπήρξε κάτι εξίσου καθοριστικό: ο αρχιτέκτονας της ανεξαρτησίας, της ενότητας και της ουδετερότητάς της. Μετά την πτώση του Ναπολέοντα, η Ευρώπη βρέθηκε σε κατάσταση πολιτικού κενού και γεωπολιτικής αστάθειας. Το Συνέδριο της Βιέννης (1814–1815) δεν ήταν απλώς μια διπλωματική συνάντηση, αλλά ένα πεδίο σύγκρουσης συμφερόντων, αυτοκρατορικών φιλοδοξιών και κρατικών επιβιώσεων. Ανάμεσα στους ισχυρούς εκπροσώπους των μεγάλων δυνάμεων, ξεχώρισε μια μορφή που δεν εκπροσωπούσε στρατούς, αλλά αρχές: ο Ιωάννης Καποδίστριας, ως Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσικής Αυτοκρατορίας.
Η Ελβετία εκείνη την περίοδο δεν ήταν το σταθερό, ανεξάρτητο και ουδέτερο κράτος που γνωρίζουμε σήμερα. Ήταν ένας κατακερματισμένος χώρος, ευάλωτος στις επεμβάσεις των μεγάλων δυνάμεων, χωρίς σαφή διεθνή κατοχύρωση και χωρίς εσωτερική συνοχή. Η απειλή διάλυσης ή μετατροπής της σε δορυφόρο ξένων συμφερόντων ήταν άμεση. Ο Καποδίστριας αντιλήφθηκε κάτι που πολλοί Ευρωπαίοι διπλωμάτες αγνοούσαν: ότι η σταθερότητα της Ευρώπης δεν θα εξασφαλιζόταν μόνο με ισορροπίες ισχύος, αλλά με θεσμικά θωρακισμένα, ουδέτερα και ανεξάρτητα κράτη-αναχώματα. Η Ελβετία μπορούσε να αποτελέσει ακριβώς αυτό.
Με συστηματική διπλωματική εργασία, ο Ιωάννης Καποδίστριας υπερασπίστηκε την εδαφική ακεραιότητα της Ελβετίας, αντιτάχθηκε στις βλέψεις της Αυστρίας και της Γαλλίας και διαμόρφωσε το σχέδιο μιας ομοσπονδιακής κρατικής δομής που θα διασφάλιζε την ενότητα μέσα από την αυτονομία των καντονιών. Δεν επρόκειτο για θεωρητική σύλληψη, αλλά για πρακτική πολιτική εφαρμογή. Καθοριστικής σημασίας υπήρξε η συμβολή του στην αναγνώριση της μόνιμης ουδετερότητας της Ελβετίας, η οποία κατοχυρώθηκε διεθνώς το 1815. Η ουδετερότητα αυτή δεν ήταν απλώς διπλωματικός συμβιβασμός, αλλά θεμέλιο της ελβετικής κρατικής ταυτότητας. Χωρίς αυτήν, η Ελβετία δεν θα μπορούσε να επιβιώσει ως ανεξάρτητο κράτος ανάμεσα σε ισχυρές αυτοκρατορίες.
Οι ίδιοι οι Ελβετοί αναγνώρισαν το μέγεθος της προσφοράς του. Πόλεις, πανεπιστήμια και θεσμοί τίμησαν τον Καποδίστρια, όχι ως ξένο αξιωματούχο, αλλά ως ευεργέτη του ελβετικού κράτους. Στη Γενεύη, όπου έδρασε έντονα, το όνομά του παραμένει συνδεδεμένο με τη συγκρότηση της σύγχρονης ελβετικής πολιτείας. Αυτό που καθιστά την προσφορά του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια μοναδική δεν είναι μόνο το αποτέλεσμα, αλλά η φιλοσοφία της πολιτικής του. Δεν εργάστηκε για προσωπική δόξα ούτε για την ενίσχυση μιας αυτοκρατορίας εις βάρος άλλων. Εργάστηκε για τη σταθερότητα, τη νομιμότητα και την αυτοδιάθεση των λαών. Η πολιτική του σκέψη συνδύαζε τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό με την ορθόδοξη ηθική και μια βαθιά αίσθηση ιστορικής ευθύνης.
Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι ο άνθρωπος που συνέβαλε αποφασιστικά στη γέννηση ενός από τα πιο επιτυχημένα κράτη του κόσμου, βρήκε τον θάνατο δολοφονημένος στην ίδια του την πατρίδα. Όμως το έργο του δεν δολοφονήθηκε. Επιβιώνει στα θεμέλια της Ελβετικής Συνομοσπονδίας και στη διεθνή αναγνώριση της ουδετερότητάς της. Ο Ιωάννης Καποδίστριας δεν «βοήθησε» απλώς την Ελβετία. Τη συγκρότησε πολιτικά, τη θωράκισε διεθνώς και τη νομιμοποίησε ιστορικά. Και με αυτόν τον τρόπο δίδαξε στην Ευρώπη –και ακόμη περισσότερο στην Ελλάδα– τι σημαίνει να ιδρύεις κράτος: όχι με συνθήματα, αλλά με θεσμούς, αρχές και διορατικότητα. Αν η Ελβετία αποτελεί σήμερα σύμβολο σταθερότητας, ανεξαρτησίας και πολιτικής σοφίας, ένα μέρος αυτής της κληρονομιάς φέρει αναμφίβολα την υπογραφή ενός Έλληνα. Και αυτός ο Έλληνας λεγόταν Ιωάννης Καποδίστριας.
Ο Ιωάννης Καποδίστριας δεν ανήκει μόνο στην ελληνική ιστορία· ανήκει στην Ιστορία των κρατών που γεννήθηκαν με αρχές. Εκεί όπου άλλοι είδαν εδάφη προς διανομή, εκείνος είδε λαούς που έπρεπε να προστατευθούν. Εκεί όπου κυριάρχησε η ισχύς, εκείνος αντέταξε τη θεσμική τάξη και τη νομιμότητα. Η Ελβετία, σταθερή και ουδέτερη μέχρι σήμερα, αποτελεί τη σιωπηλή απόδειξη ότι η πολιτική μπορεί να είναι πράξη ευθύνης και όχι επιβολής. Και ίσως αυτό να είναι το βαθύτερο μάθημα του Ιωάννη Καποδίστρια: ότι τα κράτη δεν θεμελιώνονται μόνο με συνθήκες και σύνορα, αλλά με ανθρώπους που έχουν το θάρρος να υπηρετήσουν την Ιστορία χωρίς να ζητούν ανταλλάγματα. Σε έναν κόσμο που συχνά ξεχνά, το έργο του παραμένει εκεί — όχι για να θριαμβεύσει, αλλά για να θυμίζει.
Γιατί ο Ιωάννης Καποδίστριας απέδειξε ότι η αληθινή κυριαρχία ενός κράτους αρχίζει πάντα από την ηθική κυριαρχία εκείνων που το θεμελιώνουν.
