Αποτίοντας τιμή στα εκατομμύρια των δολοφονηθέντων Εβραίων από το ναζιστικό καθεστώς της Γερμανίας κατά τη διάρκεια του Δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, παραθέτουμε σε προσαρμογή στην ελληνική γλώσσα ενός εμβληματικού ποιήματος της γερμανόφωνης λογοτέχνου Νέλλυ Σαξ με τον τίτλο «Χορωδία των Διασωθέντων».
Η Νέλλυ (Λεονί) Σαξ, Nelly (Leonie) Sachs, γεννήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 1891 στο Βερολίνο, ήταν εβραϊκής καταγωγής. Έχει γράψει πολλά εξαιρετικά λυρικά και δραματικά έργα. Στα έργα της περιγράφει, κυρίως τη μοίρα των Εβραίων. Το 1940 ανακρίθηκε από την Γκεστάπο και διατάχθηκε να μεταφερθεί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Κατάφερε να φύγει από τη Γερμανία με τη μητέρα της την τελευταία στιγμή. Η ίδια έμεινε γνωστή με τη ρήση της «Η υψηλότερη επιθυμία στη γη: να πεθάνεις χωρίς να σε δολοφονήσουν».
Το ποίημα «Χορωδία των Διασωθέντων», που γράφτηκε το 1946, δηλαδή αμέσως μετά το τέλος του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, περιγράφει τον πόνο και την ψυχική κατάσταση των αιχμαλώτων, ιδιαίτερα των Εβραίων, στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, στα στρατόπεδα θανάτου.
Αφορμή για αυτό το ποίημα ήταν φυσικά ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και οι τρομερές συνθήκες κάτω από τις οποίες οι άνθρωποι έπρεπε να ζήσουν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της ναζιστικής Γερμανίας. Το παρόν των «Διασωθέντων» που έχουν μείνει χωρίς ψυχή, έρχεται πάντα σε πλήρη αντίθεση με το βιωμένο παρελθόν τους. Οι Διασωθέντες εμφανίζονται σαν άψυχα ζόμπι, ψυχολογικά κουρελιασμένα απομεινάρια του Ολοκαυτώματος που προσπαθούν να προσαρμοστούν σε έναν καινούργιο, σε έναν κανονικό κόσμο.
Aυτό το ποίημα πραγματεύεται τον διωγμό των Εβραίων από τους Ναζί. Οι «Διασωθέντες» των στρατοπέδων συγκέντρωσης απευθύνονται, τώρα, στον υπόλοιπο κόσμο παρακαλώντας να τους βοηθήσουν για να επιστρέψουν -όσο γίνεται- σε μια «κανονική» ζωή.
Το ποίημα περιγράφει την ψυχική κατάσταση των Εβραίων που επέζησαν από τις κακουχίες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης – στα στρατόπεδα της φονικής μηχανής της βάρβαρης ναζιστικής ιδεολογίας για την «τελική λύση». Τώρα είναι ελεύθεροι και ελπίζουν σε κάτι καλύτερο, αν και είναι ψυχικά ράκη, βαθιά πληγωμένοι από τον πόλεμο, τις κακουχίες και τις διαρκείς εκτελέσεις μέσα και έξω από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Μαζί με την «Φούγκα του Θανάτου» του Πωλ Τσελάν (Paul Celan), που δημοσιεύτηκε επίσης στη «Μαγνησία» την 3. Φεβρ. 2022, η Νέλλυ Ζαξ (Nelly Sachs) συγκαταλέγεται μεταξύ των σημαντικότερων εκπροσώπων της γερμανόγλωσσης ποίησης του Ολοκαυτώματος. Και τα δύο ποιήματα, «η φούγκα του θανάτου» και η «χορωδία των Διασωθέντων» αποτελούν τροφή για σκέψη. Καθένα από αυτά αναδεικνύει τη ναζιστική θηριωδία από μια διαφορετική οπτική γωνία και πραγματεύεται μια διαφορετική πτυχή. Είτε πρόκειται για τις αξέχαστες ουλές στις ψυχές των επιζώντων είτε για τα βάσανα και τον θάνατο στα στρατόπεδα συγκέντρωσης από τη γερμανική εθνικοσοσιαλιστική μηχανή δολοφονιών, ο Paul Celan και η Nelly Sachs έχουν δημιουργήσει ένα λογοτεχνικό μνημείο με την ποίησή τους. Ο μεν πρώτος περιγράφει την καθημερινή ζωή στο στρατόπεδο συγκέντρωσης χρησιμοποιώντας γλωσσικά μέσα, η δε άλλη συμπληρώνει την εικόνα με μια συνέχεια των γεγονότων στο μέλλον. Έτσι και τα δύο ποιήματα θα μπορούσαν να αποτελέσουν τα δύο μέρη μιας ενότητας, όπου το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των θυμάτων του Ολοκαυτώματος παραμένουν αχώριστα και αποτελούν ένα ενιαίο βιωματικό σύνολο.
Μετά την ανάγνωση, υπάρχει μια πολύ πικρή επίγευση που μας εμποδίζει να ξεχάσουμε και να απωθήσουμε αυτή την ιστορική φάση.
Χορωδία των Διασωθέντων
Εμείς οι Διασωθέντες,
από των οποίων τα κούφια κόκκαλα έφτιαξε ο Θάνατος τις φλογέρες του,
από των οποίων τους τένοντες ο Θάνατος τέντωσε τις χορδές του δοξαριού των βιολιών του-
τα κορμιά μας ακόμα αντηχούν
από την ακρωτηριασμένη τους μουσική
Εμείς οι Διασωθέντες,
ακόμη κρέμονται οι θηλιές στριμμένες για τους λαιμούς μας
μπροστά μας στον γαλάζιο ουρανό-
Ακόμη γεμίζουν οι κλεψύδρες με το αίμα μας που στάζει
Εμείς οι διασωθέντες,
Ακόμη μας κατατρώγουν τα σκουλήκια του τρόμου.
Το άστρο μας είναι θαμμένο στη σκόνη.
Εμείς οι Διασωθέντες
Σας παρακαλούμε:
Δείξτε μας σιγά σιγά τον ήλιο σας.
Οδηγήστε μας με αργό βήμα από άστρο σε άστρο.
Αφήστε μας να μάθουμε αθόρυβα τη ζωή ξανά.
Γιατί αλλιώς το κελάηδημα ενός πουλιού,
το γέμισμα του κουβά στο πηγάδι
θα άφηνε λεύτερο τον όχι καλά σφραγισμένο πόνο μας
και θα μας λυσσομανούσε-
Σας παρακαλούμε:
Μη μας δείχνετε ακόμη έναν αγριεμένο σκύλο-
θα μπορούσε, θα μπορούσε
να αποσυντεθούμε σε σκόνη-
Μπρος στα μάτια σας να αποσυντεθούμε σε σκόνη.
Λοιπόν, τι κρατάει τον ιστό μας;
Εμείς που εξαϋλωθήκαμε
των οποίων η ψυχή πέταξε μεσάνυχτα
πολύ πιο πριν μας σώσουν τα σώματα
Στην κιβωτό της στιγμής.
Εμείς οι Διασωθέντες,
Σας σφίγγουμε το χέρι,
Αναγνωρίζουμε τα μάτια σας-
Αλλά μαζί κρατήστε τον αποχωρισμό,
τον αποχωρισμό σε σκόνη
Κρατήστε μας μαζί σας.
