Για το επίκαιρο έργο του Κάφκα η «Δίκη» που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Πανοπτικόν, μια νέα μεταφραστική ματιά στο καφκικό σύμπαν από μια καταξιωμένη μεταφράστρια την κ. Ιωάννα Αβραμίδου που δέχτηκε να μας παραχωρήσει μια συνέντευξη από το Πήλιο όπου περνούσε το καλοκαίρι της.
Η Ιωάννα Αβραμίδου γεννήθηκε στη Δράμα. Σπούδασε φιλολογία στο ΑΠΘ, γλωσσολογία στο Πανεπιστήμιο του Τύμπινγκεν στη Γερμανία και μετάφραση στη Σχολή Μετάφρασης και Διερμηνείας της Κέρκυρας. Μιλάει γαλλικά, γερμανικά, αγγλικά, ιταλικά και ισπανικά. Εργάστηκε για χρόνια στην Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις Βρυξέλλες. Έκτοτε ασχολείται με τη μετάφραση λογοτεχνικών και φιλοσοφικών κειμένων. Μεταξύ των δημοσιεύσεών της, τα έργα των: Βάλτερ Μπένγιαμιν, «Τα παιδικά χρόνια στο Βερολίνο το 1900» (Άγρα), Ζαν-Πιερ Ντυπυί, «Ελάσσων μεταφυσική των τσουνάμι» (Άγρα), Πάουλ Τσέλαν, «Μήκων και μνήμη» (Νεφέλη), Τζον Φέλστινερ, «Πάουλ Τσέλαν. Ποιητής,Επιζών, Εβραίος» (Νεφέλη), Λέοναρντ Κοέν, «Το βιβλίο του πόθου» (Ιανός), Μάρτιν Χάιντεγκερ, «…Ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος…» και «Λόγος, μοίρα, αλήθεια» (Πλέθρον), Ζαν Μπωφρέ, «Χαίλντερλιν και Σοφοκλής» (Σαιξπηρικόν), Ζωρζ Νταριέν, Πάουλ Τσέλαν, «Το γλωσσικό πλέγμα» (Άγρα), Μάριο Λέις, «Λένι
Ρίφενσταλ» (Μελάνι), Ζαν-Μπατίστ Μποτύλ, «Η σεξουαλική ζωή του Καντ» (Νεφέλη), Γκέοργκ Τρακλ, «Ποιήματα» (μετάφραση, επίμετρο και σημειώσεις, Νησίδες), Ζωρζ Ρόντενμπαχ, «Μπρυζ, η νεκρή» (Σαιξπηρικόν), Χανς Φαλλάντα, «Λύκος ανάμεσα σε λύκους;» (Gutenberg), Μαξ Πόρτερ, «Η θλίψη είναι ένα πράγμα με φτερά» (Πόλις), Λάσλο Κρασναχορκάι «Πόλεμος και πόλεμος» «Η μελαγχολία της αντίστασης» και «Το τανγκό του Σατανά. (Πόλις).
Συνέντευξη στη Σοφία Νικολάου
Από την αρχή η Δίκη του Κάφκα δείχνει να είναι μια αφήγηση μη λογική. Το στοιχείο του μη λογικού εντείνεται από όσα συμβαίνουν στον Γιόζεφ Κ. Το παράλογο είναι λοιπόν ολοκληρωτικό στην Δίκη, και μοιάζει να σκιαγραφεί ένα κενό λογικής στο καφκικό Σύμπαν, στο βαθμό που όλα τα έχει καταπιεί μια υπερ-ορθολογικότητα που στο εν λόγω κείμενο αντιπροσωπεύεται από τη δικαιοσύνη. Ο Αντόρνο περιγράφει αυτή την κατάσταση υπερ-ορθολογικότητας ως την έλευση του ολοκληρωτισμού. Δεδομένου ότι το κείμενο προσφέρεται για πολλαπλές αναγνώσεις και ερμηνείες εσείς πώς το αντιμετωπίσατε ώστε να μας δώσετε μια τόσο καλή μετάφραση ;
Είναι αλήθεια ότι ο Κάφκα επιλέγει το λογοτεχνικό και λεκτικό σχήμα της αλληγορίας, με έντονο το στοιχείο του παραλόγου, για να δομήσει το δικό του παράλληλο, εφιαλτικό, μοναχικό σύμπαν που κινείται μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας και καθιστά δύσκολη την ερμηνεία του. Με την αλληγορία, είναι δύσκολο να αποκρυπτογραφήσουμε το περιεχόμενο, κι αν προσθέσουμε και την πολυσημία και την αμφισημία των λέξεων του της οποίας κάνει κατάχρηση ο Κάφκα, τότε η ερμηνεία καθίσταται σχεδόν αδύνατη. Αυτός είναι και ο λόγος που υπάρχει πληθώρα ερμηνειών μελετητών του έργου του από διάφορα γνωστικά πεδία. Η υπερ-ορθολογικότητα στην οποία αναφέρεται ο Αντόρνο και αποτελεί χαρακτηριστικό των δυτικών κοινωνιών μας, κατέληξε στον απανθρωπισμό του υποκειμένου και στην πραγμοποίησή του. Ορισμένοι μελετητές θεωρούν τον Κάφκα προφητικό και ότι είχε προβλέψει τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, τον ναζισμό και τον σταλινισμό. Προσωπικά, δεν συμφωνώ με αυτή την άποψη, απλώς η εποχή του με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο για έναν οξυδερκή παρατηρητή της κοινωνίας και του περίγυρού του όπως ήταν ο Κάφκα, οδήγησε με μαθηματική ακρίβεια στην βαρβαρότητα αυτών των καθεστώτων.
Ο Κάφκα ήταν ενάντια στην εκβιομηχάνιση και την τεχνολογική πρόοδο που όπως έλεγε ο Καρλ Μαρξ «έπνιξε την συναισθηματικότητα στα παγωμένα νερά του εγωιστικού υπολογισμού και μετέτρεψε την προσωπική αξιοπρέπεια σε απλή ανταλλακτική αξία». Όταν λοιπόν ξεκίνησα να μεταφράζω το βιβλίο πριν από τρία χρόνια, δεν είχα εντρυφήσει πολύ στο έργο του Κάφκα, επί τρία χρόνια λοιπόν διάβαζα όλες τις μελέτες για το έργο του, στη γλώσσα μας αλλά και στα γαλλικά-όπου υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία-και φυσικά στα γερμανικά.
Σίγουρα ο Κ είναι ένας αντιήρωας, ζει μη αυθεντικά. Κατηγορείται αδίκως χωρίς αμφιβολία αλλά καταλήγει να παραιτηθεί, πείθεται ότι είναι ένοχος. Κι ενώ θα μπορούσε να αποφύγει το δικαστήριο προτιμά να αφεθεί να πεθάνει εγκαταλείποντας κάθε πιθανότητα ζωής. Αφήνεται να κυριαρχηθεί από μια κοινωνία που τον διαμόρφωσε, τον στοχοποιεί και εν τέλει τον καθηλώνει στην ενοχή του. Η εξουσία παίζει σημαντικό ρόλο σε αυτό το έργο ειδικά όταν την καταχρώνται οι πιο ισχυροί. Τι αναλογίες θα βλέπατε με τις σημερινές κοινωνίες έτσι όπως έχουν διαμορφωθεί μετά την κρίση του covid 19.
Εκτός από την κοινωνικοπολιτική καταγγελία του Κάφκα των εξουσιαστικών θεσμών των κοινωνιών μας που αλλοτριώνουν το άτομο και, δίχως να έχουν κάνει κάτι κακό, το ενοχοποιούν ώστε να μπορούν να το χειραγωγούν, υπάρχουν και άλλες ερμηνείες στις οποίες οδηγήθηκα διαβάζοντας κυρίως τα Ημερολόγιά του, την αλληλογραφία του με την Φελίτσε Μπάουερ και κυρίως τον υπαρξιστή Σαίρεν Κίρκεγκορ τον οποίον ο Κάφκα θεωρούσε πολύ κοντά του. Ο εκδότης μου στον πρόλογο και στο επίμετρο περιορίζεται στην πολιτική διάσταση του έργου, αντιθέτως εγώ επικεντρώθηκα στην κειμενική ανάλυση-γλωσσική, αφηγηματική, ετυμολογία των λέξεων του-και κατέληξα σε μια υπαρξιστική ερμηνεία καθώς και σε μια ερμηνεία που εστιάζει στην σχέση του Κάφκα με την γλώσσα και κατ’ επέκταση στην σχέση του με την λογοτεχνία. Θεωρώ ότι, εκτός των άλλων, ο Κάφκα αναφέρεται στη Δίκη και με την σχέση του με την γραφή.
Τι δυσκολίες αντιμετωπίσατε στη μετάφραση αυτή και πόση πιστότητα έχει το μετάφρασμα και εν τέλει τι σημαίνει για σας το σύμπαν της μετάφρασης;
Ενώ φαίνεται ότι ο Κάφκα γράφει σε απλή, στεγνή, γραφειοκρατική γερμανική και σε μια πρώτη ανάγνωση ο μεταφραστής θεωρεί ότι δεν θα συναντήσει δυσκολίες, εμβαθύνοντας διαπιστώνει ότι οι παγίδες είναι πάρα πολλές. Όπως ανέφερα, ήδη από τον τίτλο χρησιμοποιεί την αμφισημία: Η λέξη Prozess στα γερμανικά, εκτός από «Δίκη» σημαίνει και διαδικασία, εξέλιξη. Στην πρώτη δε φράση, αντί του gefangen, δηλαδή συνελήφθη, χρησιμοποιεί το ρήμα verhaftet sein, που εκτός από συλλαμβάνω κάποιον σημαίνει και διακατέχομαι από μια έμμονη ιδέα. Και ποια ήταν η έμμονη, οδυνηρή ιδέα του Κάφκα; Φυσικά το γράψιμο και η λογοτεχνία. Είναι γνωστή η φράση του «δεν είμαι παρά λογοτεχνία». Ως προς την πιστότητα, είναι ο μόνος συγγραφέας ο οποίος δεν μου επέτρεψε να πάρω καμιά ελευθερία, μετέφραζα ό,τι υπήρχε στο κείμενο, ακόμα και τα ελάχιστα εμφατικά του μόρια στο βαθμό που μου το επέτρεπαν τα όρια της δικής μου γλώσσας. Όσο για το σύμπαν της μετάφρασης, είναι ένα τεράστιο ζήτημα που δεν θα μπορούσα να το αναλύσω εδώ στα περιορισμένα όρια μιας συνέντευξης. Ίσως χρειάζεται μια ξεχωριστή συνέντευξη μόνο για το εν λόγω ζήτημα
Ποια ήταν τα πρώτα μεταφραστικά σας βήματα και θα ξεχωρίζατε κάποια από τις μεταφράσεις σας τώρα ύστερα από αρκετά χρόνια στο χώρο και μετά από τόσες σημαντικές μεταφράσεις όπως Τσέλαν, Κάφκα, Μάρτιν Χάιντεγκερ, Φάλαντα;
Μπήκα στον χώρο της μετάφρασης εντελώς τυχαία μετά το πρώτο μου βιβλίο, μια ανθολογία ποιημάτων του Πάουλ Τσέλαν, όσο εργαζόμουν ακόμα στις Βρυξέλλες και το δούλευα για να ξεφύγω λίγο από το γραφειοκρατικό σύμπαν της Κομισιόν. Το δούλευα από αγάπη προς αυτόν τον μέγιστο ποιητή που παραμένει αμείωτη. Ο Χάιντεγκερ μου ανατέθηκε, δεν θα επέλεγα από μόνη μου να τον μεταφράσω λόγω της ανεπαρκούς γνώσης μου του έργου του αλλά και των γλωσσικών δυσκολιών του. Φαίνεται όμως από τις παραπομπές στις μεταφράσεις μου πως τα δύο βιβλία πήγαν καλά. Εκτός από τον Τσέλαν και την Χάνα Άρεντ που ήταν δικές μου επιλογές, όλες οι υπόλοιπες μεταφράσεις μου ήταν επιλογές των εκδοτών. Έναν συγγραφέα που ανακάλυψα και αγάπησα πολύ, είναι ο Λάσλο Κρασναχόρκαϊ, εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, ο οποίος είναι πολύ επηρεασμένος από τον Κάφκα. Τώρα, εκ των υστέρων, ανακαλύπτω τα σημεία στα τρία βιβλία του που έχω μεταφράσει, όπου είναι εμφανείς οι επιρροές του από τον Κάφκα.
