της Μαρίας Κ. Σπανού
Η Αγγελική Χατζημιχάλη, που φέτος συμπληρώνονται 130 χρόνια από τη γέννησή της και 60 χρόνια από το θάνατό της (1895-1965), αφιερώθηκε με την ψυχή της στην αναζήτηση και διάσωση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Με επιμονή και μεθοδικότητα ήταν η πρώτη που ασχολήθηκε με την έρευνα και προβολή του λαϊκού πολιτισμού και συνδέθηκε στενά με τις αξίες που υπηρετεί το Λύκειο των Ελληνίδων. Εκτός από το σημαντικότατο συγγραφικό της έργο, με το οποίο είναι ευρύτερα γνωστή, η προσφορά της αποτιμάται στην υποστήριξη των λαϊκών τεχνιτών και την προώθηση της λαϊκής τέχνης με σκοπό τη διάσωσή της και την ένταξή της στη σύγχρονη αισθητική και στη δημιουργία της ελληνικής βιοτεχνίας.
Ήταν κόρη του Ζακυνθινού λογίου και εκδότη Αλεξίου Κολυβά. Μητέρα της ήταν η Σοφία, κόρη του Γεωργίου Μπουρνιά συμβολαιογράφου των Αθηνών και νομισματολόγου με καταγωγή από τη Χίο. Η Χατζημιχάλη γεννήθηκε στην Αθήνα και μεγάλωσε στην Πλάκα, σε ένα σπίτι γεμάτο βιβλία, χειρόγραφα, κεντήματα και βυζαντινές εικόνες κρεμασμένες ως το ταβάνι. Επηρεάσθηκε από την αγάπη των δικών της για την τέχνη και τα γράμματα, ενώ ήταν γνωστή η συλλογή Βυζαντινών εικόνων, την οποία διατηρούσε ο πατέρας της, τμήμα της οποίας εκτίθεται στο Βυζαντινό Μουσείο ως «Συλλογή Λοβέρδου». Έλαβε την εγκύκλια μόρφωση στη Σχολή Χιλλ και σπούδασε ζωγραφική κοντά στους ζωγράφους Γ. Ροϊλό και Ε. Ιωαννίδη. Παντρεύτηκε δύο φορές, την πρώτη με τον μηχανικό Γλυτσό. Από τον βραχύβιο αυτό γάμο απέκτησε μια κόρη, την Έρση-Αλεξία, μετέπειτα σύζυγο Αλέκου Σεφεριάδη. Από τον δεύτερο γάμο της με τον Πλάτωνα Χατζημιχάλη απέκτησε έναν γιο, τον αρχιτέκτονα Νίκο Χατζημιχάλη, ενώ εγγονοί τους είναι ο διπλωμάτης Πλάτωνας-Αλέξης Χατζημιχάλης, ο Νικήτας Χατζημιχάλης και ο Σωκράτης Σεφεριάδης.
Η Χατζημιχάλη γυρνώντας τις πόλεις και τα χωριά της Ελλάδας συγκέντρωσε πλούσιο υλικό για την ελληνική παράδοση, το οποίο ανέδειξε, πέρα από το συγγραφικό της έργο, μέσω εκθέσεων, εργαστηρίων και σχολών. Κατάφερε να ξαναδώσει πνοή, λάμψη και έκφραση στην παραδοσιακή τέχνη ως οικοσκευή, ενδυμασία, μικροτεχνία και ζωντανή ιδέα στην καθημερινή ζωή. Το 1921 οργάνωσε την «Α΄ Βιοτεχνική έκθεση του Λυκείου των Ελληνίδων» και είχε την ευθύνη της οργάνωσής της έως και το 1926. Το 1927 οργάνωσε την «πανελλήνια έκθεση ελληνικής λαϊκής τέχνης» στους Δελφούς στο πλαίσιο των Δελφικών Εορτών, σε συνεργασία με την Αθηνά Ταρσούλη και τον Γιάννη Τσαρούχη. Το 1928 οργάνωσε το περίπτερο λαϊκής τέχνης στη «Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης» και το 1930 την «Βαλκανική Έκθεση» στην Αθήνα. Η δημοσίευση από τη δεκαετία του 1920 σειράς διακοσμητικών θεμάτων λαϊκής τέχνης για την ελληνική βιοτεχνία ήταν δική της έμπνευση. Ενδεικτικά κάποια από τα βιβλία που εξέδωσε είναι: «Ελληνική λαϊκή τέχνη», «Σκύρος» (1925), «Υποδείγματα ελληνικής διακοσμητικής» (1929), «Ελληνική λαϊκή τέχνη. Ρουμλούκι, Τρίκερι, Ικαρία» (1931), «Η λαϊκή ελληνική τέχνη» (1937), «Το ελληνικό σπίτι» (1949), «Ελληνικαί εθνικαί ενδυμασίαι» (1948), «Η ξυλογλυπτική» (1950), «Τα κεντήματα του Τρίκερι «(1951) και «Σαρακατσάνοι» (1957).
Επέδειξε ενεργό ενδιαφέρον για την ίδρυση βιοτεχνικών σχολών, όπως η Βιοτεχνική Σχολή της Σάμου, η Λαμπριάδειος Σχολή στο Ζαγόρι της Ηπείρου κ.ά. Το έργο της κορυφώθηκε με την ίδρυση του Συνδέσμου Εργαστηρίων Χειροτεχνίας (1931) και του περίφημου «Ελληνικού Σπιτιού» (1938). To «Eλληνικό Σπίτι» διαδέχθηκε το «Σπίτι του Κοριτσιού» που είχε ιδρύσει η Χατζημιχάλη το 1923, με σκοπό την προστασία ορφανών κοριτσιών της Μικρασιατικής Καταστροφής. Το αθηναϊκό αυτό σπίτι της Πλάκας, κτισμένο από τον Αριστοτέλη Ζάχο, αποτελεί το μόνο έργο του μεγάλου αυτού αρχιτέκτονα στην Αθήνα και ανακαινισμένο λειτουργεί ως Μουσείο που φέρει το όνομά της. Η Χατζημιχάλη τιμήθηκε για την προσφορά της με το αργυρό μετάλλιο της Ακαδημίας Αθηνών (1956) και με το βραβείο Πουρφίνα (1958) για το έργο της «Σαρακατσάνοι». Όσοι τη γνώρισαν μιλούν για μια δυναμική και ταυτόχρονα ευαίσθητη Ελληνίδα, που η ζωή της ήταν μία περιπέτεια κι ένα αληθινό μυθιστόρημα από την αρχή ως το τέλος. Την ημέρα που πέθανε (Μάρτιος του 1965) «οι τσελιγγάδες έβγαλαν τα κυπροκούδουνα από τα γιδοπρόβατα, κατά την πανάρχαια συνήθεια όταν πεθαίνει πρωτοτσέλιγγας, και ξαρμάτωσαν τα γκεσέμια τους, οι λαϊκοί βιοτέχνες σταμάτησαν τα τσιακ-τσιακ στα εργαστήριά τους και οι Σαρακατσάνες εσφράγισαν τα αργαλειά τους στη μνήμη της» σημειώνει η Λ. Παπαγαλάνη-Καλαφάτη σε ένα αφιέρωμα στο περιοδικό «Αντί» (Αύγουστος του 1993).
Το 2018, η Χατζημιχάλη τιμήθηκε από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό. Η Σταυρούλα Πισιμίση, η Νόρα Σκουτέρη- Διδασκάλου, η Αικατερίνη Πολυμέρου- Καμηλάκη, ο Ευάγγελος Καραμανές και η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου παρουσίασαν τους τρόπους με τους οποίους η λαογράφος προσέγγισε και θεμελίωσε την έρευνα της λαϊκής τέχνης, καθώς και το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναδύθηκε η επιστήμη της λαογραφίας και η ίδια έδρασε.
Λίγα χρόνια νωρίτερα (2013), είχε τιμηθεί και από το Λύκειο των Ελληνίδων Βόλου. Στη σεμνή εκείνη εκδήλωση, που περιελάμβανε λόγο, εικόνα, χορό και τραγούδι μίλησε η Αικατερίνη Καμηλάκη-Πολυμέρου, Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και έγιναν σύντομες παρεμβάσεις από τις μαθήτριες της τιμώμενης στο «Ελληνικό Σπίτι»: Kατερίνα Σαμαρά, γλύπτρια –εικαστικός, Αλίκη Πλατανιά, διακοσμήτρια, εκπαιδεύτρια σε θέματα ελληνικής λαϊκής τέχνης και Όλγα Παπαδημητρίου, γραφίστρια, συντάκτρια περιοδικού Τύπου. Eπίσης, η Μαρία Νάνου θεολόγος-ιστορικός βυζαντινής τέχνης ανέπτυξε το σύνδεσμο της Αγγελικής Χατζημιχάλη με το έργο του Κίτσου Μακρή, δυο προσωπικότητες που ταυτίστηκαν με τον αγώνα τους να διατηρηθεί η νεότερη ελληνική πολιτιστική κληρονομιά.
Το 2022, το Λύκειο των Ελληνίδων Βόλου αξιώθηκε να εκθέσει το περίφημο κεντητικό συλλογικό έργο του «Η Χάρτα του Ρήγα» και στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης «Αγγελική Χατζημιχάλη» στην Αθήνα, εν μέσω και άλλων χειροτεχνιών επετειακού χαρακτήρα για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Όσο για το Μουσείο της Χατζημιχάλη, έξοχο δείγμα εκλεκτιστικής αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου, ενσωματώνει παραδοσιακά, νεοβυζαντινά και σύγχρονα μορφολογικά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Το εσωτερικό του είναι διακοσμημένο με ξυλόγλυπτα, που σχεδίασε η ίδια η Χατζημιχάλη, βασισμένα σε λαϊκά μοτίβα. Η αισθητική των χώρων, με έντονες επιρροές από την παραδοσιακή λαϊκή αρχιτεκτονική του ελληνικού χώρου, προσδίδει στο οίκημα ξεχωριστή γοητεία. Στην εσωτερική αυλή έχει τοποθετηθεί μαρμάρινη προτομή της μεγάλης κυρίας της Λαογραφίας, έργο του γλύπτη Νικόλα, ενώ στην πρόσοψή του υπάρχει εντοιχισμένη πλάκα, στην οποία αναγράφεται: «Εδώ έζησε, δούλεψε και πέθανε η μεγάλη μας λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη».
