Ο Μικρασιατικός ελληνισμός, όπως και ο ελληνισμός όλων των περιοχών που έμειναν στη διάθεση των ξένων δυνάμεων, υπήρξε παίγνιο στο πεδίο άσκησης της διπλωματίας των μεγάλων. Η διπλωματία δεν είναι μια ευθύγραμμη υπόθεση: ο φίλος είναι πάντα φίλος και ο εχθρός πάντα εχθρός. Ο πατριωτισμός είναι όργανο για διεκπεραίωση διπλωματικών αποστολών, δεν είναι ο σύμμαχος του διπλωμάτη. Ενίοτε μπορεί να γίνει και εχθρός. Η διπλωματία, ιδιαίτερα των ισχυρών, έχει ένα σταθερό εχθρό, το πλήθος των ανθρώπων που πιστεύει σε σταθερές αξίες, κινείται και μεταβάλλεται υπό την καθοδήγηση των πολιτικών. Οι σύμμαχοί της είναι σταθεροί. Είναι αυτοί που έμαθαν να υπηρετούν όλες τις εξουσίες, και πρώτιστα του υποτιθέμενου εχθρού. Αυτοί που κουβαλούν μέσα τους το κακό, δεν μπορούν να ξεφύγουν και είναι αναγκασμένοι να το υπηρετούν παντοτινά.
Σε όλες τις αλλαγές καθεστώτων, σε όλες τις “επαναστάσεις”, σε όλες τις γεωπολιτικές μεταβολές, ο εχθρός είναι ο ίδιος, ο πρώην φίλος, ο σύμμαχος, ο συμπολεμιστής. Και ο φίλος είναι ο ίδιος, ο πρώην αντίπαλος, ο ακλόνητος αμοραλιστής. Όπως γράφει κάπου ο Θράσος Καστανάκης, ένας Κωνσταντινουπολίτης συγγραφέας, που βίωσε το κυνηγητό των μειονοτήτων από τους κατά καιρούς νικητές “Κράτα το φίλο στην αγκαλιά σου εν ώρα πολέμου και χτύπα τον εχθρό. Αλλά στην ειρήνη, αγκάλιασε τον πρώην εχθρό σου και στρίψε το λαιμό του πρώην φίλου σου κάτω από τη μπότα σου”.
Με αυτό τον τρόπο πρέπει να ερμηνεύουμε την ιστορία, τα παθήματα του ελληνισμού. Χωρίς ευπείθεια, χωρίς ιδεαλισμό, χωρίς εμπιστοσύνη στις ακλόνητες ηθικές αρχές. Ο πατριωτισμός πρέπει να βρίσκεται ψηλά στις αξίες του ανθρώπου, γιατί εξυψώνει τον άνθρωπο, του δίνει ανώτερο σκοπό στη ζωή, κρατάει ζωντανή την ηθική και την ανθρωπιά.
Όμως πατριωτισμός δεν είναι τα μεγάλα λόγια, οι κούφιες υποσχέσεις, οι αναφορές σε κλέη προγόνων, η παρώθηση σε ακρότητες με την υπόσχεση της ανταμοιβής. Πατριωτισμός είναι να αγαπάς την πατρίδα σου και τις αξίες της, με γνώση ότι όλες οι εξουσίες είναι ίδιες, ότι εχθρός του ανθρώπου είναι η δύναμη που αποκτά, ότι όλες οι ιδεολογίες έχουν έναν κοινό παρονομαστή, την έσχατη ανάγκη της επικράτησης με κάθε μέσο. Πατριωτισμός είναι να έχεις αδιαπραγμάτευτη μέσα σου την πατρίδα σου χωρίς να την ανταλλάσσεις ως εμπόρευμα με κανέναν ιδεολογικό πραματευτή. Να είσαι ηθικός και μετριόφρων στην ώρα της υπεροχής, να μην προκαλείς όταν σου δίνεται η ευκαιρία, να δέχεσαι όλους τους ανθρώπους σαν ίσους, πέρα από κοινωνική τάξη, θρησκεία, γλώσσα και φυλή. Να μάθεις να συμβιώνεις με όλους, να συναλλάσσεσαι με όλους, να μαθαίνεις τις συνήθειές τους, να σπουδάζεις τους ανθρώπους. Αυτές οι κοινωνικές ομάδες επιβιώνουν μέσα στην ιστορία σε όποιους τόπους, σε όποιες συνθήκες κι αν βρεθούν. Η ιστορία δεν έχει νικητές και ηττημένους. Έχει επιβιώσαντες και αφανισθέντες.
