της Μαρίας Σπανού
Φουστανέλα φόρεσαν αρκετές ηρωίδες της Επανάστασης του 1821 σε διάφορες επαναστατημένες περιοχές. Φουστανέλα φόρεσε και η δική μας ηρωίδα, 60 χρόνια μετά, στην Επανάσταση της Θεσσαλίας του 1878. Αναφέρομαι στην Μαργαρίτα Μπασδέκη ή Μαλιούφαινα, που διακρίθηκε στη Μάχη της Μακρινίτσας, πάνω στο Σαρακηνό, εκείνο τον αιματηρό Φεβρουάριο, πριν 147, ακριβώς χρόνια.
Ήταν η εποχή που ολόκληρο το Πήλιο βρισκόταν σε ξεσηκωμό. Όλα σχεδόν τα σχεδόν τα χωριά του, ταυτόχρονα με τον Αλμυρό και την Αγιά είχαν επαναστατήσει ένα μήνα πριν και η επανάσταση είχε γενικευτεί. Τότε είχε δημιουργηθεί και η «Προσωρινή Κυβέρνηση του Πηλίου» αρχικά στον Άγιο Λαυρέντιο και αργότερα στην Πορταριά, όπου οι πληρεξούσιοί της διακοίνωσαν προς τους τοπικούς προξένους των Μ. Δυνάμεων επαναστατική προκήρυξη αιτούμενοι τη βοήθειά τους. Με το ψήφισμά τους καταργούσαν την οθωμανική κυριαρχία και κήρυσσαν την ένωση της Θεσσαλίας με την Ελλάδα. Αμέσως μετά, η επανάσταση διευρύνθηκε σε ολόκληρη την Θεσσαλία. Το τίμημα ήταν βαρύ. Η εξέγερση του 1878 παρά τις αστοχίες επικύρωσε και δικαίωσε τον βαθύ πόθο των Θεσσαλών για την απελευθέρωσή τους. Πίεσε αποτελεσματικά την ευρωπαϊκή διπλωματία υπέρ των ελληνικών δικαίων. Βεβαίως, οι παλινωδίες της Βερολίνειας Συνθήκης και οι δυστροπίες της Πύλης στοίχισαν στην Ελλάδα τρία ακόμη χρόνια διπλωματικό αγώνα για να παραχωρηθούν τα εδάφη της Θεσσαλίας μαζί με την Άρτα και να ενταχθούν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος και να οδηγηθούμε και εμείς στην πολυπόθητη ελευθερία, το 1881.
Αλλά ας αφήσω την ιστορία και επανέρχομαι στην ηρωίδα μας. Η Μαργαρίτα γεννήθηκε στη Μακρινίτσα, το 1858 σε βουκολικό περιβάλλον. Τσοπάνισσα σε όλη της τη ζωή είχε μάθει να παλεύει με αντίξοες συνθήκες, τον καιρό, τα ζώα, τις κακοτοπιές, την ανέχεια και την αγριάδα του βουνού. Έτσι ανατράφηκε από μικρή, καθώς όλοι στην οικογένειά της δεν ήξεραν τίποτε άλλο από το να κουμαντάρουν ζώα. Τ’ αδέλφια της, πέντε αγόρια, τσοπάνηδες κι αυτοί προέρχονταν από δύο γάμους του πατέρα της. Η ίδια προερχόταν από τον πρώτο του γάμο με την κόρη των Γεωργαλουσαίων, τσομπάνηδων κι αυτών. Στερήθηκε η Μαργαρίτα τον τρυφερό ψίθυρο της μάνας της. Εξορισμένη από παιδί στο πέτρινο βασίλειο του Σαρακηνού, έμαθε να κουρνιάζει στις φυσικές του αγκάλες και ν’ αναπαύεται κάτω απ’ τους θόλους των δέντρων, εκεί που φύτρωνε απλόχερα το φλισκούνι, το μελισσοβότανο και η άγρια μέντα. Η ζωή της όλη, από το πρωί ίσαμε το βράδυ ήταν να διαβαίνει βουνοπλαγιές, λαγκάδια, σπηλιές γκρέμια και ισιώματα, οδηγώντας τα πρόβατά της. Παρέα της τα στοιχειά της φύσης κι ελάχιστοι άνθρωποι, ορεσίβιοι κι αυτοί, που πάσχιζαν για επιβίωση. Η Μαργαρίτα δεν μαθήτευσε στο σχολειό. Δεν ήξερε να διαβάζει, μόνο τη γλώσσα του βουνού και των πουλιών ήξερε. Δεν πήγαινε στην εκκλησία ούτε γνώρισε του σπιτιού τη θαλπωρή και τη χαρά των κοινωνικών συνευρέσεων με τους χωριανούς της. Δεν ύφανε προικιά ούτε στάθηκε ποτέ να αφουγκραστεί τα μυστικά της ηλικίας της με τ’ άλλα κορίτσια. Μόνο στον αγέρα τα εμπιστεύτηκε, εκεί που θόλωναν οι νεροσυρμές και οι βρύσες κρουστάλλιαζαν, ανάμεσα από αχών βελάσματα. Εκεί κέντησε τα όνειρά της. Άμαθη από αγάπες, δεν στολίστηκε ούτε νοιάστηκε ποτέ για την εμφάνισή της. Ήταν ψηλή και δυνατή. Η περπατησιά της σίγουρη και σβέλτη. Παρότι σκληροτράχηλη, είχε ένα πρόσωπο φεγγάρι, αγγελοπλασμένο και μάτια όλο αθωότητα. Ήταν άραγε η βιωτή της που την οδήγησε να ζει έτσι απόμακρα, σφιχταγκαλιασμένη με το ουρανοΐσκιωτο τοπίο του Σαρακηνού;
Ένα είναι σίγουρο. Ότι η Μαργαρίτα ένιωθε ελεύθερη. Σαν τους σταυραετούς που τη γυρόφερναν εκεί ψηλά, στον ευωδερό αέρα. Όταν άκουσε για την επανάσταση του 1878 στη Θεσσαλία από τους δικούς της- ο θείος της ο Ζήσιμος Μπασδέκης ήταν ο αρχηγός για ολάκερο το Πήλιο- φωτίστηκε ο νους της. Έψαχνε τρόπο να ζεστάνει το αίμα της και τον βρήκε. Η είδηση ότι το χωριό της θα αντιστεκόταν στους εχθρούς, έγινε για εκείνη σάλπισμα. Ήταν μόλις είκοσι χρονών. Ο αρχηγός του ένοπλου σώματος του Πηλίου, ο Μπασδέκης με 800 περίπου εθελοντές και επαναστάτες που είχαν συγκεντρωθεί, στην Πορταριά και τη Μακρινίτσα είχε διαμαρτυρηθεί έντονα προς την ελληνική κυβέρνηση όσο και στους εκπροσώπους των Μ. Δυνάμεων στο Βόλο για τον αποκλεισμό του επισιτισμού των χωριών, και από ξηράς και από θάλασσας, που είχαν επιβάλει οι Οθωμανοί. Οι Οθωμανοί του κάστρου του Βόλου με τον Ισκεντέρ πασά αντέδρασαν, αφού δέχτηκαν ισχυρές ενισχύσεις με στρατό. Είχαν προηγηθεί πολλές συγκρούσεις, οι περισσότερες σκληρές, σε διάφορα σημεία του Πηλίου. Και τουλάχιστον στην αρχή οι περισσότερες απέβαιναν υπέρ των επαναστατών. Δεν έγινε όμως το ίδιο, στις 6 Φεβρουαρίου, με την άτυχη και φονική μάχη του Σαρακηνού της Μακρινίτσας. Η Μακρινίτσα επλήγη με ισχυρό τουρκικό στρατό, εκ 4.000 ανδρών, μια ίλη ιππικού, δυο τηλεβόλα και όπλα υπέρτερα, έναντι του επαναστατικού.
Η Μαργαρίτα ντυμένη με τη φουστανέλα και τη φέρμελη, ζωσμένη στ’ άρματά της βρέθηκε στο πλευρό των οπλαρχηγών. Πολέμησε και μάλιστα γενναία. Σ’ ένα πεισματικό και άνισο αγώνα. Πλάι της κι άλλες γυναίκες. Ψυχωμένες όλες τους. Η βιβλιογραφία τις κατέγραψε. Ήταν οι γυναίκες της Μακρινίτσας και των γύρω χωριών . Ο επίλογος της επανάστασης του Πηλίου γράφτηκε και πάλι στα υψώματα της Μακρινίτσας στις 17 Μαρτίου της ίδιας χρονιάς. Τη συμμετοχή της Μ. Μπασδέκη εξιδανίκευσε ο πηλιορείτης λόγιος Γεώργιος Αδρακτάς στο Εθνικόν Ημερολόγιον του Κ. Σκόκου, όσο και ο αθηναϊκός Τύπος. Για την ίδια επίσης λέγεται ότι, όταν λίγο καιρό μετά τη μάχη, ο γιος του Γάλλου ναυάρχου της γαλλικής μοίρας στη Θεσσαλονίκη επισκέφθηκε τους επαναστάτες στη Μακρινίτσα, ζήτησε να δει την «καλλιπάρειον» Μαργαρίτα, η συμμετοχή της οποίας τον είχε συγκινήσει. Όταν την αντίκρυσε «ενθουσιωδώς ανέκραξεν, ασπασθείς ευλαβώς την χείρα αυτής: Έθνος, ούτινος αι παρθένοι αγωνίζονται υπέρ της ελευθερίας, ως η ηρωίς αύτη, είναι άξιον της βοηθείας του πεπολιτισμένου κόσμου».
Είκοσι χρόνια μετά, το 1897, όταν πάλι σκοτείνιασε ο ουρανός του τόπου μας από τα τύμπανα του ελληνοτουρκικού πολέμου, η Καλλιρόη Παρρέν θυμάται τη γενναία Μακρινιτσιώτισσα και αναρωτιέται: «Η Μαργαρίτα, ης το όνομα αντηχεί έτι ανά τας ράχεις του Πηλίου, η εικοσαέτις μόλις τότε ωραία ποιμενίς, η ανταλλάξασα το γυναικείον ένδυμα με την φουστανέλαν και την ηλακάτην της με την σπάθην της, η λυσίκομος ηρωίς, η δίδουσα το σύνθημα των κατά του εχθρού επιθέσεων και ατρόμητος μεταβαίνουσα από χωρίου εις χωρίον, ίνα μεταδίδη θάρρος και ελπίδα εις τους αγωνιζομένους Θεσσαλούς, πού να ευρίσκεται άραγε σήμερον ότε ο εχθρός απειλεί να ανακτήση την δια τόσου αίματος απελευθερωθείσαν πατρίδαν της; Τις είδε σήμερον, εάν η Μαργαρίτα δεν είναι προωρισμένη να διαδραματίση πρόσωπον Ελληνίδος Ζαν Ντ’ Αρκ, τιθεμένη με την σημαίαν και τον σταυρόν ανά χείρας επί κεφαλής των συμπατριωτών της και απερχομένη εις επικουρίαν του στρατού μας, του αγωνιζομένου να ανακόψη την προς τον Βώλον κάθοδον του εχθρού».
Επιστρέφω στο Φεβρουάριο του 1878, στη Μακρινίτσα. Από την ηρωική αυτή μάχη του Σαρακηνού ελάχιστοι γλύτωσαν, μεταξύ αυτών και η Μαργαρίτα, η οποία πέθανε το 1928, λησμονημένη, άρρωστη κι εγκαταλελειμμένη από το αγνώμων ελληνικό κράτος, ζώντας με ένα πενιχρό επίδομα των τότε τριάντα δραχμών…
Στη συνέχεια το όνομά της πέρασε στην ιστορία. Ενέπνευσε μάλιστα και την τέχνη. Η εξαίρετη ξυλογραφία του μεγάλου χαράκτη Τάσσου (1914-1985), στο Δημαρχείο του Βόλου, που τη φιλοτέχνησε εν μέσω σύνθεσης αφιερωμένης στην τοπική επανάσταση του 1878, αυτό δείχνει. Ενέπνευσε βέβαια και τη δημοτική μουσική παράδοση που διαλάλησε την περηφάνια και τη λεβεντιά της. Έτσι η Μαργαρίτα-παλικάρι πήρε την θέση αντίστοιχα με τις γυναίκες του Σουλίου, του Μεσολογγίου, της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας.
Ένα τέτοιο τραγούδι κατέγραψε πρώτος ο ιστορικός μας, ο Γιάνης Κορδάτος, το 1940:
«Εβγάτε Τούρκοι Λαρ’σινοί κι αγάδες απ’ το Κάστρο
να διήτε εδώ τον πόλεμο που κάνουν οι ραγιάδες·
Ν’ ακούστε μακριτζιώτικα ντουφέκια, καριοφίλια,
που σκάζουν σαν το κάστανο και πέφτουν οι αγάδες.
Να διήτε και τη Χρόναινα, τη νύφη τού Κατσούρα,
Πώς πολεμάει πλευρό-πλευρό στο πλάι των παιδιών της.
Να διήτε τη Σουίπαινα, με τα ογδόντα χρόνια,
Που κουβαλάει κρύο νερό στ’ αντρεία παλικάρια.
Να διήτε τη Μαλιούφαινα (Μπασδέκη),κορίτσι στον ανθό του,
με το δεξί να ντουφεκά, με το ζερβί να κόβει».
