της Μαρίας Σπανού
Κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα μια πολύτιμη έκδοση, ένα εντυπωσιακό λεύκωμα (εκδόσεις Μίλητος), που περιλαμβάνει τα συλλεκτικά τάματα της Λόλας Νταϊφά. Αντικείμενα, λίγο πολύ οικεία σε όλους μας, που περικλείουν παράκληση, ευχαριστία, προσφορά αλλά και απόδειξη θεραπείας και σωτηρίας του ικέτη πιστού.
Πόσοι από εμάς δεν βρεθήκαμε «επί κλίνης οδύνης» και πόσοι δεν σταθήκαμε έστω και μια στιγμή στη ζωή μας μπροστά στην εικόνα της Παναγίας, του Χριστού ή και κάποιων αγίων, ανάβοντας ένα κερί και παρακαλώντας με δάκρυα να μας ανακουφίσει από κάποιο σωματικό ή ψυχικό πόνο ή να μας γιατρέψει από μια σοβαρή ασθένεια; Αναρωτιέται στην εισαγωγή του τόμου ο έχων την επιστημονική επιμέλεια, μελετητής και συγγραφέας του, δρ. Παναγιώτης Καμπάνης. Τις κρίσιμες στιγμές της αρρώστιας, η ανθρώπινη αδυναμία αναζητά παντού την άνωθεν προστασία, αφού οι άνθρωποι πάντα στρέφονταν στο «παράλογο», όταν με το «λογικό» δεν έβρισκαν ανακούφιση και πάντα στρέφονταν στο υπερφυσικό, όταν το φυσικό δεν τους επαρκούσε ή δεν το γνώριζαν, επεξηγεί, ο ίδιος. Άλλωστε «στο υπόβαθρο των ταμάτων δεν βρίσκεται η λογική αλλά η πίστη», ομολογεί πιο κάτω, δίνοντας το βαθύτερο νόημα ενός τάματος.
Το «τάμα ως υπαρξιακό γεγονός και το αντικείμενο που σημαίνει αυτό το γεγονός δεν αφήνει ανέγγιχτη καμιά ψυχή» τονίζει στο εισαγωγικό του σημείωμα ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Ιερώνυμος.
«Τάματα, ιάματα, θαύματα» τιτλοφορεί τη συλλογή η Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ, η οποία προλογίζει τη σπάνια αυτή έκδοση, θέλοντας να επισημάνει τα θαυμαστά αυτά δείγματα της λαϊκής θρησκευτικότητας, σημειώνοντας τις σκέψεις της γύρω από το πανάρχαιο αυτό πάρε δώσε μεταξύ γης (αρρώστου) και ουρανού (θεράποντος Θεού ή αγίου), που έδωσε αναρίθμητα δείγματα αυτής της sui generis ευσέβειας και παραδόσεων λαϊκής προσήλωσης στο θείον. Ο αναγνώστης διαβάζει επίσης το ανέκδοτο και χειρόγραφο ποίημά της, με τίτλο «Τάμα Ανεκπλήρωτο».
«Ο άνθρωπος ανέκαθεν αναζητούσε ανακούφιση και προστασία από τον Θεό με την υπόσχεση να προσφέρει αντάλλαγμα για την εύνοια που ζήτησε», σημειώνει, επίσης, προλογικά η Αικατερίνη Δελλαπόρτα, επίτιμη διευθύντρια του Βυζαντινού Μουσείου, επισημαίνοντας ότι όποιος επιχειρήσει να μελετήσει τα τάματα είναι απαραίτητο να διεισδύσει στη σημειολογία για να ερμηνεύσει το στόχο τους, αν και αυτό προϋποθέτει την πληθώρα ερμηνειών, που επί πολλά χρόνια παρέμειναν παραγνωρισμένα και μακριά από το επιστημονικό ενδιαφέρον που αυτά μαρτυρούν.
To βιβλίο με διεπιστημονικό αντικείμενο- αποτελεί προϊόν υπομονετικής και συστηματικής αναζήτησης ταμάτων σε βάθος χρόνου, με την απαραίτητη επιστημονική επεξεργασία από τον Π. Καμπάνη.
Αλλά πώς ξεκίνησαν όλα; η Λ. Νταϊφά παρουσιάζει το οδοιπορικό της ως συλλέκτρια, με το ίδιο πάθος που έτρεχε για να εξασφαλίσει τις άλλες δύο μεγάλες αγάπες της ζωής της, που είναι τα ακροκέραμα και τα ελληνικά πιάτα.
Διηγείται τη διαδρομή που τα τάματα έκαναν μέχρι να φτάσουν σπίτι της. «Πολλές εκκλησιές της χώρας μας με τις θαυματουργές εικόνες τους γίνονται πόλος έλξης για προσευχή για ικεσία, για ευχαριστίες με τάματα. Κάποια από τα τάματα αυτά, μετά από χρόνια, πωλούνται από τις ενορίες είτε για λιώσιμο είτε σε εμπόρους. Με τον τρόπο αυτό εξοικονομούνται χρήματα για έργα αγάπης», αφηγείται η ίδια. Άλλα, πουλιόντουσαν από τους κληρονόμους, όταν οι νοικοκυραίοι τους, που τα είχαν τοποθετήσει πάνω στα προσευχητάρια τους, «έφευγαν». Τα σχέδια και οι απεικονίσεις των μικρών αυτών αφιερωμάτων είναι αμέτρητα, όσα η ανάγκη και η πίστη του κάθε ανθρώπου μπόρεσε να εκφράσει. Το ίδιο άπειρα είναι και τα υλικά από τα οποία κατασκευάστηκαν, ανάλογα με τα κριτήρια, τα βιώματα, την αισθητική, την οικονομική επιφάνεια του διαθέτη.
Η Λ. Νταϊφά, επίσης, αγαπά πολύ τη θάλασσα. Διαθέτει λοιπόν, όπως η ίδια λέει «ένα στόλο από ασήμι» με κάθε είδους πλεούμενα: βάρκες, ιστιοφόρα, πολεμικά πλοία, φορτηγά, όλα σε παλιά τάματα, θαλασσινά. Άλλη κατηγορία είναι στέφανα γάμου, βρέφη και παιδιά, ένστολοι, γυναίκες, πάσχοντα μέλη, οικήματα, φιλανθή, όπως βέβαια και ζώα. Η παρέα του αγρότη στη μοναξιά του βουνού και του κάμπου, όντα με τα οποία ο ίδιος είχε βαθύ δέσιμο. Στις χρόνιες αναζητήσεις της έβρισκε πάντα τάματα «ταξίματα σπασίματα», «γνώση από τη Μυτιλήνη», «το πέμπτο στεφάνι», «οι μικρές Ολλανδέζες» και άλλα πολλά, συνυφασμένα με ακριβά της βιώματα που τα μοιράζεται μαζί μας, μαζί με αναφορές για τους αγαπημένους της φίλους, τους παλαιοπώλες ή τους τεχνίτες, που της εξηγούσαν πάντα το πώς γίνονταν αυτά τα θαυμαστά «ασημόπαιδα». Η βόλτα στο Μοναστηράκι είναι για εκείνη μια ιεροτελεστία. Νοσταλγία για τα χρόνια που πέρασαν, για εκείνους που έφυγαν, πρόσκληση για μια βόλτα στη λαογραφία και την ιστορία- όπως λέει- ακούγοντας τους επαγγελματίες τους παλιούς να αφηγούνται ακόμα και να «αμπελοφιλοσοφούν», ενώ εκείνη ψαχουλεύει στους πάγκους, στους στρωμένους καταγής μουσαμάδες, στα καροτσάκια, στα ράφια. Τα δε παζάρια, άλλο ένα μεγάλο κεφάλαιο στην περιπέτεια του συλλέκτη, «ένα παιχνίδι που άλλοτε νομίζεις ότι κερδίζεις, έστω λίγο και άλλοτε χάνεις πολύ…Χαίρομαι όταν βλέπω να κυκλοφορεί κόσμος και να γίνεται τζίρος», εξομολογείται…
Με την αγαπητή κυρία Λόλα Νταϊφά μας συνδέουν πολλά. Πάνω απ’ όλα η καταγωγή- εκ Βόλου- του αείμνηστου συζύγου της, Ίωνα Νταϊφά σκηνοθέτη και πρωτοπόρου της ελληνικής τηλεόρασης αλλά και του πεθερού της, Κωνσταντίνου Νταϊφά, σημαντικού εκδότη των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα και ανθρώπου της διανόησης. Πνευματικό του τέκνο ήταν η εφημερίδα «Η Πρόοδος» που κυκλοφορούσε στον Βόλο ενώ ήταν και συγγραφέας· βιβλίο αναφοράς, το έργο του «Οι Άνθρωποι του Βάλτου» (1939). Η συνεργασία της παθιασμένης συλλέκτριας και «σιδηράς» κυρίας των Δημοσίων Σχέσεων με το Λύκειον των Ελληνίδων Βόλου χρονολογείται τα τελευταία χρόνια. Είχαμε τη χαρά να παρουσιάσουμε το εντυπωσιακό της λεύκωμα με τα μοναδικά της πιάτα στον Βόλο, σε μια εξαιρετική εκδήλωση (Εξωραϊστική, Μάιος 2018). Και μετά, οι αντίστοιχες εκθέσεις που ακολούθησαν: η πρώτη έκθεσή μας στον Βόλο, μια ενδιαφέρουσα επετειακή δράση για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση με την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, παρά τη βραχεία της διάρκεια και τη δύσκολη αντικειμενικά συγκυρία, λόγω του κορωνοϊού, έτυχε μεγάλης υποδοχής τόσο από το κοινό όσο και από ανθρώπους της τέχνης. Τα συγκινησιακά αυτά έργα, που στην εικονογράφησή τους παρουσιάζονται γεγονότα που «σφράγισαν» την ιστορία της Ελλάδας και για παραπάνω από εκατό χρόνια αποτέλεσαν τον οικιακό εξοπλισμό της νεότερης ελληνικής κοινωνίας, εξακολουθούν να διαπαιδαγωγούν και να εμπνέουν. Στην δική μας περίπτωση, με την παρότρυνση της επιμελήτριάς μας Ίριδας Κρητικού, τα πιάτα της Νταϊφά, ενέπνευσαν σύγχρονους εικαστικούς να φιλοτεχνήσουν καινούργια έργα αντίστοιχης θεματικής. Αναπτύχθηκε έτσι, ένας ευεργετικός διάλογος μαζί τους, σ’ ένα μοναδικό επετειακό εκθεσιακό αφήγημα. Το πολιτιστικό αυτό γεγονός εκτιμήθηκε αναλόγως, αφού λίγο μετά την έκθεσή μας στον Βόλο, η ίδια, περίπου, έκθεσή μας είχε συνέχεια στη Λάρισα το 2022 (Λαογραφικό –Ιστορικό Μουσείο) και στην Αθήνα το 2023 (Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών), σημειώνοντας μεγάλη επιτυχία.
Λοιπόν τώρα η αγαπημένη μας Λόλα επανέρχεται. Τα τάματα της συλλογής της είναι χειροποίητα, κατασκευασμένα από τεχνίτες και τεχνικές, που δεν υπάρχουν πια, από ασήμι, χρυσό, μπρούντζο ακόμα και από λαμαρίνα. Φανερώνουν την πίστη, την παράκληση, την προσευχή, την ελπίδα, την ευγνωμοσύνη. Μικρά έργα τέχνης, που εγκλείουν αγωνιωδώς την ικεσία για αποκατάσταση της πολυπόθητης υγείας, για ευόδωση στόχων, για καλή σοδειά, για ασφαλή ταξίδια. Αντικείμενα που συλλέχτηκαν με αξιοθαύμαστη επιμονή και τώρα μας παραδίδονται σε μια ωραιότατη έκδοση, σ’ ένα συλλεκτικό λεύκωμα, που, προσεχώς, αισιοδοξούμε ότι θα έχουμε την ευκαιρία να παρουσιάσουμε και στον Βόλο.
