Η Σταύρωση του Χριστού και γενικά ο κύκλος των παθών αποτελεί για την τέχνη ένα θέμα παραδοσιακό και έχει αποδοθεί αμέτρητες φορές διαχρονικά, από διάφορους καλλιτέχνες μεγάλης ή μικρότερης καλλιτεχνικής κλίμακας, απηχώντας κάθε φορά την ιδεολογία, την αισθητική και τις αναζητήσεις της εποχής, κατά την οποία φιλοτεχνήθηκαν. Στα τοπικά κράτη της Ιταλίας και ιδιαίτερα την Φλωρεντία το μεγαλύτερο μέρος της παραγόμενης τέχνης του 15ου αιώνα, εκτός από την κλασική αρχαιότητα, ήταν αφιερωμένο στη θρησκεία. Η σημασία της χριστιανικής πίστης και ο ρόλος της στην προαγωγή και την προστασία των τεχνών ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Σκηνές του βιβλικού κόσμου αποτελούσαν συχνότατα θέμα απόδοσης της ζωγραφικής και της γλυπτικής στις εκκλησίες, τα παρεκκλήσια, τα παλάτια και τις επαύλεις, από καλλιτέχνες της εποχής, συνήθως κατόπιν παραγγελιών των πλούσιων ηγεμόνων και ισχυρών οικογενειών. Το κράμα μεταξύ του νέου προβληματισμού, των νέων φιλοσοφικών ιδεών και των παλιών παραδόσεων της μεσαιωνικής τέχνης χαρακτηρίζει πολλούς καλλιτέχνες, στα μέσα αυτού του αιώνα. Η φλωρεντινή τέχνη, τουλάχιστον η ζωγραφική, ήταν μοιρασμένη ανάμεσα στη γοτθική τάση, την εκλεπτυσμένη και αντιρεαλιστική και στην ανανέωση, που είχε ξεκινήσει δια μέσου του Τζιόττο και οι όψιμοι μαθητές του συνέχιζαν επίπονα τη δημιουργική πορεία του δασκάλου τους.
Συνοπτικά παρουσιάζονται τρεις περιπτώσεις μεγάλων καλλιτεχνών, που έχουν ως θέμα τη «Σταύρωση», ενδεικτικά του προβληματισμού και της σύγκρουσης μεταξύ των παλιών παραδόσεων της μεσαιωνικής τέχνης και της νέας μορφής της τέχνης, της πρώιμης Αναγέννησης:
Ο Μασάτζιο (1401-1428), που σημαίνει «αδέξιος Θωμάς», υπήρξε μια σπάνια μεγαλοφυΐα της Φλωρεντινής ζωγραφικής, αφού πέθανε μόλις είκοσι οκτώ ετών και είχε κατορθώσει μιαν αληθινή επανάσταση στη ζωγραφική και στο καλλιτεχνικό πνεύμα της ιταλικής Αναγέννησης. Η πρωτοτυπία του ήταν αυτό που πρόσθεσε σε εκείνο που οι άλλοι ζωγράφοι της εποχής του συμβατικά ακολουθούσαν. Απέρριψε την παλιά αριστοκρατική εικόνα χάρη στην απλότητα, τη λογική και τη στερεότητα. Πρόσθεσε ακόμη το όραμα και το τέχνασμα της προοπτικής. Στην εποχή του, υπό την επίδραση του ουμανισμού, η τέχνη άρχισε να αποκτά διανοητικό περιεχόμενο.
Στο έργο του «Το Πολύπτυχο της Πίζας-Σταύρωση» (1426) Νάπολη, Εθνικό Μουσείο Καποντιμόντε), πάνω σε χρυσωμένο φόντο προβάλλουν οι ογκώδεις σιλουέτες, αντί για τη λεπτεπίλεπτη χάρη που τότε συνηθιζόταν. Ο Χριστός αναπαριστάται χωρίς τα σημάδια του πόνου να αλλοιώνουν την έκφραση του προσώπου του. Η οδύνη υποδηλώνεται από τη σύνθεση και την ασυνήθιστη τοποθέτηση. Η Παναγία ορθώνοντας τη βαριά κορμοστασιά της, τυλιγμένη σε ένα μπλε μανδύα με ελαφριές πτυχώσεις, εκφράζει τη θλίψη της με τη στάση του σώματός της, το σφίξιμο των χεριών και λιγότερο με την έκφραση του προσώπου της, που βλέπει προς τον Ιησού. Αντίστοιχη έκφραση έχει και η Μαρία η Μαγδαληνή, τυλιγμένη σ’ ένα ροδοπορτοκαλί χιτώνα, με τα χέρια σε μια χειρονομία απόγνωσης και στρέφοντας τα μάτια της στον Ιωάννη. Ο αγαπημένος μαθητής με σιλουέτα κάπως πιο λιγνή από των δυο γυναικών ακουμπά σχεδόν με στέρεο τρόπο προς τα ανοιγμένα πόδια. Η επιβλητική αυτή σύνθεση, που μοιάζει με γλυπτικό σύνολο και που αντί για χαριτωμένες λεπτομέρειες, υπάρχει ένα γυμνό μνήμα και απλές μορφές με νατουραλιστικά χρώματα, δίνει μια μεγαλειώδη εικόνα. Πρόκειται για ένα συγκινητικό έργο, που μπορεί να μην ευχαριστεί όσο την προηγούμενη εποχή, είναι όμως πιο ειλικρινές και πιο δραματικό.
Ο Αντονέλλο ντα Μεσσίνα (1430-1479), εξέχων εκπρόσωπος του σχολείου της πρώιμης Αναγέννησης της Νότιας Ιταλίας, που πρώτος εισήγαγε τη τεχνική της ελαιογραφίας στη Βενετία, το 1475 ζωγράφισε το έξοχο έργο του «Σταύρωση», που βρίσκεται σε μουσείο της Ρουμανίας. Ο ρεαλισμός του έργου αυτού, απελευθερωμένος από τις γοτθικές αναμνήσεις και τα πρόσφατα φλωρεντινά παραδείγματα ασκεί αποφασιστική επίδραση στους φλωρεντινούς καλλιτέχνες. Ο ζωγράφος χαρακτηρίζεται από υψηλή τεχνική αξιοπρέπεια, προσεκτική μελέτη των μικρότερων λεπτομερειών, προσοχή στο βάθος του φόντου και μνημειακές μορφές. Σε αυτήν την εικόνα, ο Αντονέλλο κατάφερε να μεταφέρει την ένταση της κορύφωσης των τραγικών γεγονότων με τις μνημειακές μορφές των σταυρωμένων να κατευθύνονται προς τον ουρανό. Ενώ οι κλέφτες αγωνίζονται με τη ζωή, ο Χριστός αποπνέει ηρεμία και συγκέντρωση. Τα απαλά χαρακτηριστικά και οι λεπτές ομαλές γραμμές της φιγούρας εκφράζουν την παντοτινή αγάπη του. Ο Απόστολος Ιωάννης γονατίζει και κάνει μια προσευχή. Η Παναγία, που κάθεται δίπλα της, βυθίζεται σε βαθιά θλίψη. Μια κουκουβάγια, ένα κρανίο με κόκαλα – ένα σύμβολο του Γολγοθά – προσωποποιεί τον θάνατο.
Της ίδιας περιόδου και άλλοι μεγάλοι, κυρίως Ιταλοί, ζωγράφοι απέδωσαν την «Σταύρωση» του Χριστού. Σημαντικότατο είναι το έργο του Αντρέα Μαντένια (1431-1506), με μια σύνθεση δραματικής αυστηρότητας, που οι μορφές του παρουσιάζονται περισσότερο αγαλμάτινες και επιβλητικές και αποπνέουν μεγαλοπρέπεια, επισημαίνοντας το μεγαλείο της στιγμής. Ο Πιέτρο Περουτζίνο (1446-1523), ο οποίος υπήρξε ο δάσκαλος του Ραφαήλ την απέδωσε με ευλάβεια, περισσότερη γλυκύτητα και αρμονία, όπως άρμοζε στο δικό του γαλήνιο ύφος, ενώ ο Βιττόριο Καρπάτσιο (1465-1526) στα «Πάθη του Χριστού» με θαυμαστή εκφραστική δύναμη διατηρεί μια προσωπική όραση, υποβάλλοντας την κάθε ταπεινή και απλοϊκή λεπτομέρεια του τοπίου. Ξεχωριστής καλλιτεχνικής σπουδαιότητας, επίσης, είναι η «Πιετά» (1470), Μουσείο Μπρέρα-Μιλάνο, του Τζιοβάννι Μπελλίνι(1430-1516), ενός μεγάλου καλλιτέχνη που με ευλύγιστη τεχνική την αποδίδει μέσα σε μια μεταλλική σχηματοποίηση.
Στις Γερμανικές χώρες, ο μόνος Γερμανός ζωγράφος που αντιπαρατίθεται στο σημαντικότερο καλλιτέχνη της εποχής στη Β. Ευρώπη, τον Άλμπρεχτ Ντύρερ (1471-1528) είναι ο σύγχρονός του Ματθίας Νάιτχαρτ, ο επονομαζόμενος Γκρύνεβαλντ (1460-1528). Η σπαρακτική απόδοση του Γκρύνεβαλντ στο αριστουργηματικό έργο του ξεχασμένου αυτού ζωγράφου, «Η Σταύρωση» (1515) (Μουσείο Κολμάρ-Άνω Ρήνος), που με τόσο δραματικό τρόπο φιλοτέχνησε, είναι σπάνια. Έχοντας παραπλεύρως σταθερές τις μορφές του Αγίου Αντωνίου και του Αγίου Σεβαστιανού, με έναν Επιτάφιο Θρήνο από κάτω, η ανάγνωση αυτής της εικόνας του Εσταυρωμένου μοιάζει με μια έντονη διήγηση, που μας δίνει τη φρίκη της εικόνας του πόνου. Το σώμα του πελώριου Χριστού με τα εξαρθρωμένα μέλη του, είναι παραμορφωμένο από τα βασανιστήρια, ενώ η Παναγία, με το λευκό ένδυμα, απελπισμένη ξεψυχά πάνω στη μορφή του Ιωάννη, στον οποίο ο Κύριος την είχε εμπιστευθεί. Κάτω από τον Σταυρό η Μαρία η Μαγδαληνή με τη μυροδόχη σφίγγει τα χέρια της από την θλίψη τείνοντάς τα προς τον Εσταυρωμένο. Από την αντίθετη πλευρά στέκει επιβλητική η μορφή του Ιωάννη του Βαπτιστή με το αρχαίο σύμβολο του αμνού, που φέρει το σταυρό και χύνει το αίμα του στο δισκοπότηρο της θείας Κοινωνίας. Με μια αυστηρή όσο και επιτακτική κίνηση δείχνει προς τον Σωτήρα ενώ πάνω του είναι γραμμένη η επιγραφή από το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο «Εκείνον δει αυξάνειν, εμέ δε ελαττούσθαι». Παρά την ιερότητα και την τραγικότητα των μορφών του Θείου Πάθους υπάρχει κάτι το εξωπραγματικό. Το έργο εκφράζει τη φρίκη της εικόνας του πόνου. Το σώμα του Εσταυρωμένου είναι τρυπημένο από αμέτρητα αγκάθια που μπαίνουν στις πληγές του σώματός του. Οι μορφές που διαφέρουν κατά πολύ στο μέγεθος, ο θεατρικός φωτισμός και οι παράξενοι χρωματισμοί επιτείνουν τον οραματικό τόνο του έργου.
Στη Γαλλία: Η γαλλική τέχνη του 15oυ αιώνα παραμένει πιστή στη γοτθική παράδοση. Στη ζωγραφική και ειδικότερα στη νωπογραφία και την ταπητουργία το φόντο εξακολουθεί να είναι επίπεδο, ενώ η προοπτική που τουλάχιστον να υποδηλώνει το βάθος είναι ανύπαρκτη. Δεν μπορεί να συγκριθεί με την άνθιση που σημειώνει η ιταλική ζωγραφική. Ωστόσο στα μέσα του αιώνα παρουσιάζονται αρκετά δείγματα πρωτότυπα και χαρακτηριστικά. Στην περιοχή της Προβηγκίας, όπου ήταν γνωστή η ζωγραφική της Σιένας, στην Αβινιόν βρέθηκαν πολλά εικονοστάσια που ξεχωρίζουν για τον γλυπτικό τους χαρακτήρα από τα ιταλικά ή φλαμανδικά πρότυπά τους. Και επειδή οι καλλιτέχνες αυτών των έργων συχνά είναι άγνωστοι, χαρακτηρίζονται από τον όρο «μαιτρ», ακολουθούμενοι από τον τίτλο του κυριότερου έργου τους.
Ο «Επιτάφιος θρήνος-Πιετά» (Pietà) που φιλοτεχνήθηκε στην Αβινιόν μάλλον ανήκει στον Ανγκερράν Καρτόν ή Σαραντόν και πρόκειται για ένα σπάνιο αριστούργημα του 15ου αιώνα (Μουσείο Λούβρου). Η όλη σύνθεση έχει συλληφθεί ως ένα τύμπανο και το τόξο που σχηματίζει το σώμα του Χριστού επαναλαμβάνεται από τα γερμένα κεφάλια της Παναγίας, του Ιωάννη και της Μαρίας της Μαγδαληνής που καθισμένα τον θρηνούν. Το επίπεδο χρυσωμένο φόντο, όπου προβάλλονται τα κτήρια της Κωνσταντινούπολης τοποθετεί τη σκηνή σε ένα υπερφυσικό κόσμο. Κυριαρχεί ο ρεαλισμός και η λιτότητα. Ο Χριστός δεν παρουσιάζεται εδώ ως ένα γαλήνιο γλυπτό, αλλά ως ένα σώμα ενός βασανισμένου ανθρώπου. Αξιοπρόσεχτος είναι επίσης ο σχεδιασμός των χεριών και η μορφή που προβάλλει από τα αριστερά με έντονα ρεαλιστικό τρόπο και πρόκειται για το πρόσωπο του δωρητή του έργου.
Ενδεικτικά, πηγές:
E.H. Gombrich, 1998, Το χρονικό της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998.
Τα Μεγάλα Μουσεία του Κόσμου-Ουφίτσι-Φλωρεντία, εκδ.Μοndatori -Φυτράκη, Αθήναι 1970.
CHEFS-D’OEUVRE DE L’ART n° 32 : Grands Peintres, Antolello, Hachette, Paris, 1966.
CHEFS-D’OEUVRE DE L’ART n° 105 : Grands Peintres, Carpaccio, Hachette, Paris, 1968.
http://politistiko-3glykaganarg.blogspot.com/2010/01/masaccio-1401-1427.html
https://www.lifo.gr/guide/arts/news/ifigeneia-abramopoyloy-stayrosi-afieroma-ston-matthias-grunewald.
