Κυκλοφόρησε πριν λίγες ημέρες μια ανατριχιαστική είδηση: o Ιάπωνας καθηγητής οικονομικών του Πανεπιστημίου του Γέιλ Γιουσούκε Ναρίτα, στη βάση του ότι η Ιαπωνία είναι η πιο γερασμένη κοινωνία του αναπτυγμένου κόσμου, προτείνει μαζική αυτοκτονία των ηλικιωμένων. «Να γίνει η ευθανασία υποχρεωτική» δήλωσε ο Ναρίτα, εξισώνοντας τη μαζική αυτοκτονία των ηλικιωμένων με τον τελετουργικό τρόπο του Sepuku, που χρησιμοποιούσαν οι Σαμουράι τους προηγούμενους αιώνες. Η πρότασή του ως αντιστροφή της πράγματι προβληματικής πραγματικότητας στην Ιαπωνία με το μεγαλύτερο δημόσιο χρέος, δημιουργεί αποτροπιασμό. Μα είναι δυνατόν, αναρωτιέται το δημοσίευμα, ένας καθηγητής να εκφράζει, δημοσίως μάλιστα, μία τόσο μισάνθρωπη άποψη, που θα έκανε ακόμα και τον Χίτλερ να ντραπεί. Ωστόσο, διατυπώθηκε και η είδηση έκανε το γύρο του κόσμου, όπως μας πληροφορούν οι Times της Νέας Υόρκης. Και όταν άρχισε να δημιουργείται ντόρος, ο καθηγητής Ναρίτα έκανε ένα βήμα πίσω. «Οι φράσεις μου δεν ήταν από μία αφηρημένη αναφορά για να καταδείξω το πρόβλημα. Στην Ιαπωνία οι ίδιοι άνθρωποι για πάρα πολλά χρόνια διαφεντεύουν το χώρο των επιχειρήσεων, των media και της πολιτικής», τόνισε. Η αναδίπλωση του καθηγητή δεν έπεισε πολλούς. Στην Ιαπωνία τέτοιους είδους συζητήσεις δεν εκπλήσσουν, όχι τόσο όσο παλιά τουλάχιστον. Ο αρθρογράφος Μασάτο Φουχισάκι έγραψε πρόσφατα ότι η κοινωνική πρόνοια στους ηλικιωμένους θα πρέπει να διακοπεί ενώ, πριν από περίπου μία δεκαετία, ο υπουργός Οικονομικών Τάρο Άσο είχε ισχυριστεί ότι οι ηλικιωμένοι πρέπει να… βιαστούν να πεθάνουν». (Πηγή: news247).
Διαβάζοντας αυτές τις μισάνθρωπες απόψεις που εκπορεύονται από ένα από τα σπουδαιότερα πανεπιστημιακά ιδρύματα του κόσμου, αυτόματα μου ήρθε στο νου η σχετικά πρόσφατη έκδοση του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος (ΠΛΙ), στον 15Α τόμο της επιστημονικής επετηρίδας του ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΑ με το γενικό τίτλο «Ο κύκλος της ζωής» (2020). Στις σελίδες της έκδοσης, μεταξύ άλλων, εμπεριέχεται η μελέτη της δρ. Λαογραφίας, π. Διευθύντριας του Κέντρου Έρευνας Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Καίτης Πολυμέρου-Καμηλάκη, με τίτλο «Χρόνος, ηλικίες, εμπειρία ισορροπίας στη διαχρονική πάλη των γενεών στον τροχό της ζωής», με τις αντιλήψεις για τον ανθρώπινο χρόνο στην παραδοσιακή ελληνική κοινωνία.
Ο άνθρωπος, λέει η μελέτη, αντιλαμβάνεται τον χρόνο με δυο τρόπους: γραμμικά και κυκλικά. Και οι δύο αυτές αντιλήψεις προέρχονται από την εμπειρία του: από τη μια μεριά υπάρχει η γραμμική πορεία της ζωής που αρχίζει από τη γέννησή του, κορυφώνεται με τη δημιουργικότητα-ζωή του και τερματίζεται με τον θάνατό του• από την άλλη, η κυκλική εναλλαγή της ημέρας και της νύχτας, των εποχών και γενικά της επανάληψης των φυσικών φαινομένων. Παρά το γεγονός ότι η κυκλική διάσταση του χρόνου συνδέεται με τον κύκλο της γεωργικής παραγωγής καθώς και με το σημαντικότατο για τον άνθρωπο φαινόμενο του ρυθμού, οι περισσότεροι πολιτισμοί δίνουν έμφαση στη γραμμικότητα• ακόμη και όσοι φαίνεται να προβάλλουν την κυκλική διάσταση, φαίνεται ότι βλέπουν τον χρόνο ως μια γραμμική διαδοχή κύκλων. Οι περισσότεροι συμφωνούν ότι οι άνθρωποι κατά κανόνα αντιλαμβάνονται τον χρόνο σαν μια γραμμή που εκτείνεται απεριόριστα προς το παρελθόν και προς το μέλλον.
Η μελέτη εστιάζει και στις αντιλήψεις που αφορούν τα γηρατειά και τη σχέση της συγκεκριμένης ηλικιακής ομάδας με τους νεότερους. Οι αντιλήψεις αυτές παρουσιάζονται σε σχέση με αντίστοιχες άλλων λαών σε συνάρτηση με τις εκάστοτε κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που μπορούν να μεταβάλλονται στον ιστορικό χρόνο. Οι βιολογικές και κοινωνικές αλλαγές που καθορίζουν την πορεία της γήρανσης εξετάζονται με βάση πολιτισμικά πρότυπα που καθορίζουν τα όρια της παιδικής, της εφηβείας, της μέσης ηλικίας και του γήρατος.
Τα γηρατειά ως φυσική- βιολογική ακολουθία και περίοδο εξάρτησης και εξασθένησης συνδύαζε πάντα ένα μείγμα αντιλήψεων, στάσεων και αισθημάτων. Η φυσική παρακμή συνυπήρχε πάντα με το σεβάσμιο, σοφό και αγαθό αλλά και την περιφρόνηση και του «κακού» ριζικού που προκαλούσε η τελευταία αυτή φάση της ζωής. Ο αείμνηστος καθηγητής της Λαογραφίας Γ. Μέγας αναφέρεται στις διασωθείσες παραδόσεις στον ελληνικό χώρο και άλλων λαών περί «Γεροντοκτονίας». Προσεγγίζει ένα θέμα διαχρονικό και παγκόσμιο, που αφορά στην επιβίωση των πληθυσμών σε συγκεκριμένο χώρο. Τα διασωζόμενα τοπωνύμια αντανακλούν αυτές τις παραδόσεις: «Γεροντόβραχος», «Γερόλακκος», «της Γριάς ο βράχος» κ.ά. όπως και πολλές παροιμίες και διηγήσεις που θεωρούν ότι ένας ηλικιωμένος από τα ογδόντα και εξής «στα ογδόντα δε φελά, μόνο το ψωμί χαλά». Η μελέτη παραθέτει αρκετές τέτοιες απευχές, περιτριγυρισμένες με παραδόσεις και ανά τόπους παραλλαγές ως ανάμνηση αρχαίων πρακτικών γεροντοκτονίας των κοινωνιών, που εκτεθειμένες σε αδήριτες ανάγκες και κινδύνους είχαν εφαρμόσει τέτοιες βάρβαρες πρακτικές. Πρακτικές που ευτυχώς εγκαταλείφθηκαν, οδηγώντας τις κοινωνικές ομάδες σε άλλες αποφάσεις, όπως εκφράζει το γνωμικό δίστιχο: «αν δεν έχεις γέρο, αγόρασε έναν», δικαιολογώντας την χρησιμότητα των ηλικιωμένων και αποκαθιστώντας το κοινωνικό τους κύρος.
Στο πλαίσιο της πανδημίας που «θέρισε» στην κυριολεξία ανθρώπους της τρίτης ηλικίας ανατροφοδοτείται μια ευρεία συζήτηση για την κοινωνική πρόσληψη της έννοιας της γήρανσης, που υπερβαίνει τη βιολογική διάσταση. Οι παραδόσεις και οι κρατούσες αξίες, οι κανόνες δικαίου, οι εκάστοτε ηλικιακές χρονικές οριοθετήσεις, και οι κοινωνικές- ταξικές διαφοροποιήσεις με άξονα την οικονομία προσδίδουν κάθε φορά και ένα καινούργιο περιεχόμενο στην έννοια του γήρατος, διαμορφώνοντας ταυτόχρονα και το πλαίσιο της στάσης της κοινωνίας έναντι των γερόντων. Εν τέλει, για τον «πόλεμο των γενεών» η κ. Καμηλάκη πιστεύει πως στο σύγχρονο πλαίσιο διαμορφώνονται πλέον δυναμικά διαφορετικές εικόνες, πρότυπα και κανόνες για κάθε ηλικία και ειδικά για την «τρίτη», ο ρόλος των μελών της οποίας αποτελεί ζητούμενο στις σύγχρονες ηλικίες, όπως αναδείχτηκε περίτρανα και στην πρόσφατη υγειονομική περιπέτεια.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Πλάτων, Τίμαιος, Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια: Β. Κάλφας, εκδ. Πόλις, Αθήνα 1995, σελ. 213.
Αριστοτέλης, Φυσικά, Αρχαίο Κείμενο-Μετάφραση-Σημειώσεις: N. Kυργιόπουλος, εκδ. Πάπυρος Αθήνα 1975, σ.132.
Γ.Α. Μέγας, Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας, Επετηρίς του λαογραφικού Αρχείου, 1939-1940, (ανατύπωση), Αθήνα 1940.
Καίτη Πολυμέρου-Καμηλάκη, «Χρόνος, ηλικίες, εμπειρία ισορροπίας στη διαχρονική πάλη των γενεών στον τροχό της ζωής» στο Ο κύκλος της ζωής, ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΑ, τόμ.15Α, έκδοση ΠΛΙ, Ναύπλιο 2020.
