Πολύς λόγος γίνεται στις μέρες μας για τα εθνικά και θρησκευτικά σύμβολα. Όμως αντί η συζήτηση να επικεντρώνεται στο κατά πόσο τα πιστεύουμε και τα υπηρετούμε, την παράσταση κλέβει ο εξωτερικός τύπος, ο μιμητισμός και η χρήση τους ως εξουσιαστικοί μηχανισμοί. Η ταυτότητα ενός λαού δεν είναι εξωτερικό σφράγισμα που το βάζει κάποια εξουσία με τους καταναγκαστικούς μηχανισμούς της. Είναι προσωπικό βίωμα που βρίσκεται σε διαρκή διάλογο με το κοινωνικό σώμα και εξελίσσεται. Είναι το αποτύπωμα της ελευθερίας και της δημοκρατίας.
Η ελευθερία είναι μια βαθιά ποιότητα του ανθρώπινου είδους που μέσα στη συγκροτημένη κοινωνία στο διάβα του χρόνου έχει αποκτήσει εθνικό και θρησκευτικό χαρακτήρα. Ελεύθερος όμως σημαίνει να είσαι μόνος με τον εαυτό σου και να μπορείς να αφουγκράζεσαι την ανώτερη ποιότητα που έχεις μέσα σου. Η ελευθερία είναι μια μοναχική διαδικασία. Η ελευθερία και η δημιουργία διαμορφώνουν την προσωπική ταυτότητα. Αυτή την ταυτότητα κατέχει ο κατασκευαστής, ο δημιουργός, ο εφευρέτης, ο άνθρωπος που δουλεύει μόνος στο εργαστήριό του. Όταν μάλιστα κατέχει και το αποτύπωμα της τέχνης, τότε τα δημιουργήματά του αποκτούν διάρκεια, αντοχή στο χρόνο, γίνονται “κτήματα εσαεί”. Όταν αυτά αξιωθούν να αναδειχθούν σε κοινό συμφέρον, γίνονται συλλογική συνείδηση, κτήμα ενός εθνικού συνόλου. Παίρνουν τη μορφή των εθνικών και θρησκευτικών συμβόλων. Γίνονται εθνικά και θρησκευτικά αγκωνάρια. Τα σύμβολα λοιπόν είναι δημιουργήματα του ανθρώπου, δοκιμασμένα στο χρόνο, όχι όμως και αμετάβλητα.
Σε έναν τέτοιο μοναχικό θεό, σε μια ανώτερη ποιότητα που ενυπάρχει στον άνθρωπο, προσβλέπει και η μοντέρνα εποχή, αλλάζοντας τους όρους και τα σύμβολα. Αυτό σημαίνει να απορρίψεις τη βία με την οποία ασκείται η εξουσία, την παραπληροφόρηση, την προπαγάνδα, την υλικότητα του κοινωνικού σώματος. Να ανακαλύψεις την αληθινή ταυτότητα μακριά από τον κοινωνικό και πολιτικό καταναγκασμό.
Το ίδιο ισχύει και για τον Ελληνικό Εαυτό. Ο Ελληνικός Εαυτός βρίσκεται κλεισμένος στο εργαστήρι του δημιουργού, που προσπαθεί να γεφυρώσει ένα χάσμα, να πλάσει έναν έλληνα Ιανό. Όσους σημαντικούς δημιουργούς, συγγραφείς, ποιητές και διανοητές κι αν ανέδειξε η Ελλάδα, αυτοί δεν μπόρεσαν να γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα στο μοντέρνο και στον αρχαίο εαυτό. Σ’ αυτό το χάσμα παραμένει κρυμμένος ο πραγματικός Ελληνικός Εαυτός. Στη θέση αυτού του χαμένου εαυτού ο Έλληνας τοποθέτησε τη θρησκεία, μια δική του θρησκεία. Οι περισσότεροι Έλληνες πιστεύουν ότι υπάρχει ένας Θεός της Ελλάδας και σ’ αυτόν οφείλουν την εθνική επιβίωση. Αυτή η πίστη αναγέννησε το ελληνικό γένος στις μακροχρόνιες δουλείες του παρελθόντος, ακόμη και του πρόσφατου. Ο Έλληνικός Θεός έχει αναγεννησιακές ιδιότητες. Είναι ταυτισμένος με το φως, τη δημοκρατία, με τους λαϊκούς ξεσηκωμούς, με τους αγώνες για το φωτισμό του γένους, με την ελπίδα του Έλληνα μετανάστη που προσβλέπει στο γυρισμό, με τις θυσίες του λαού για την απόκτηση ενός σκοπού. Είναι ένας Θεός υπερταξικός, υπερφυλετικός, αδιάλλακτος και ανυποχώρητος όταν υπερασπίζεται τα δικαιώματά του, σμιλεμένος μέσα από τους αγώνες για δημοκρατία και ελευθερία.
Η αρχαία Ελλάδα ανέδειξε την πολιτική, η Χριστιανική Ελλάδα ανέδειξε την “κοινωνία”. Και τα δύο είναι όπλα στα χέρια του ίδιου λαού. Ο Έλληνας αφήνει το ένα όπλο και πιάνει το άλλο. Το απέδειξε όπου χρειάστηκε, και χρειάστηκε αρκετές φορές. Οι ρίζες της ελληνικής γραμματείας υπήρξαν πάντα θρησκευτικές, είτε ανατρέχουμε στις πανάρχαιες ρίζες του αρχαίου δράματος είτε στις απαρχές του νεοελληνικού λόγου, στη βυζαντινη ποίηση και στα κείμενα του διαφωτισμού. Τα εθνικά όρια του ελληνισμού ταυτίζονταν με τα όρια της θρησκείας του, από την Ιφιγένεια εν Ταύροις μέχρι το Βασίλειο Διγενή Ακρίτα, ο ελληνικός εαυτός ορίζεται από τις εθνικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις για τις οποίες διώκεται και μάχεται. Ό,τι διασώθηκε και παρέμεινε άφθαρτο στο διάβα της ελληνικής λογοτεχνίας περνάει είτε μέσα από τους κίονες του Παρθενώνα είτε από την Ωραία Πύλη μιας εκκλησιάς χαμένης μέσα στην ελληνική φύση. Το ελληνικό χρώμα και η ελληνική γραμμή είναι οι σφραγίδες πάνω σε ό,τιδήποτε είναι αληθινά ελληνικό. Ποιος μπορεί να αφαιρέσει το λόγο του Ομήρου ή του Θουκυδίδη, ποιος μπορεί να απαλείψει το κείμενα του Μακρυγιάννη ή του Σολωμού από τη διδασκαλία της ελληνικής λογοτεχνίας; Όλα τα άλλα κάποτε θα ξεχαστούν, αυτά όμως είναι τα αυτοκρατορικά χρυσόβουλα για ό,τι είναι ελληνικό. Αυτά συνθέτουν την Ελληνική Πνοή που πηγαίνει βαθιά πέρα από κάθε διανοητική και αισθητική Δημιουργία.
Βέβαια το να ζει κανείς στην Ελλάδα δεν σημαίνει ότι ζει ελληνικά. Ζω ελληνικά σημαίνει ζω το πάθος εκείνων που αγωνίστηκαν για να δημιουργηθεί ό,τι είναι ελληνικό. Συντηρώ τη μνήμη, διατηρώ τα χνάρια και αφουγκράζομαι. Η αρχαία ελληνική τέχνη έδωσε τα διδάγματα με μύθους, ο χριστιανισμός διέσωσε τις διδασκαλίες του Χριστού με θαύματα και παραβολές. Η μύηση σ’ αυτά περνάει μέσα από στάδια δοκιμασίας και εμπειρίας. Αυτός είναι ο μοναδικός δρόμος προς τη γνώση. Η γνώση δεν έχει εξωτερικό αποτύπωμα, δεν είναι είδωλο, ένδυμα, μίμηση ή χειρονομία. Απαιτεί τέντωμα των αισθήσεων για να συλλάβεις την απουσία. Αυτό που εξαφανίζεται, είναι συχνά αυτό που υπάρχει και αυτή είναι η βαθύτερη άσκηση παιδείας. Αυτή πρέπει να είναι και η άσκηση του Νεοέλληνα για να κατανοήσει το βαθύτερο εαυτό του, να γεφυρώσει το χάσμα των δύο εαυτών, να δημιουργήσει τη νέα του ταυτότητα.
