« Όταν ακούμε ραδιόφωνο γινόμαστε μάρτυρες ενός αιώνιου πολέμου (..)
μεταξύ του χρόνου και αιωνιότητας, μεταξύ του ανθρώπινου και του θεϊκού. »
– Έρμαν Έσσε
Η εμφάνιση του ραδιοφώνου ως Μέσο Μαζικής Ενημερώσεις και του κινηματογράφου, συμπίπτει χρονολογικά. Η πρώτη κινηματογραφική προβολή έγινε το 1895, ενώ το 1901 ο Γκουλιέλμο Μαρκόνι είχε κατορθώσει να στείλει το γράμμα S από τη μια πλευρά του Ατλαντικού στην άλλη. Το πείραμα αυτό θεωρείται η αρχή του ραδιόφωνου ως ΜΜΕ που διαμορφώνει καθοριστικά την κοινωνία, οικονομία και τον πολιτισμό.
Το ραδιόφωνο έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του κινηματογράφου. Το ραδιόφωνο προσέφερε όχι μόνο το ραδιοφωνικό θέατρο και τις σειρές, αλλά και κινηματογραφικές αναφορές, ενημερώσεις για τις καινούριες κινηματογραφικές παραγωγές, συνεντεύξεις και διαφημίσεις.
Η ιστορία του κινηματογράφου είναι γεμάτη από ενδιαφέρουσες αναπαραστάσεις του ραδιόφωνου. Ένας μεγάλος αριθμός παλιών βουβών και ομιλών ταινιών είχε ως θέμα το ραδιόφωνο. Και αναφερόμαστε βέβαια στις ταινίες όπως: Saved By Radio (William James, 1922), Listening In (Challis Sanderson, 1926), The Radio Bug (Stephen Roberts, 1926; Radio Bugs, Cy Endfild, 1944), Radio Racket (John Foster, 1931) , Larceny on the Air (Irving Pichel, 1937), Love is on the Air (Nick Grinde, 1937), Great Dictator (Charles Chaplin, 1940).
Η νοσταλγική, ιστορική πλευρά του ραδιοφώνου μας παρουσιάζουν ο Woody Allen στην ταινία Radio Days (Μέρες Ραδιοφώνου,1987) και ο Robert Altman στην A Praire Home Companion (Η καλύτερη παρέα, 2006). Στην πρώτη παρακολουθούμε την καθημερινότητα μιας εβραϊκής οικογένειας που ζει στην Νέα Υόρκη, όπου μας αφηγείται η πραγματική ιστορία του ραδιόφωνου ενώ η δεύτερη μας αφηγείται τις ιστορίες των προσώπων ενός ραδιοφωνικού σόου στα παρασκήνια.
Πολύ συχνά οι εκκεντρικοί ραδιοφωνικοί παραγωγοί , DJ (Play Misty For Me, Clint Eastwood, 1971, Power 98, Jaime Hellman, 1996) και ψυχολόγοι στο ρόλο του ραδιοφωνικού παραγωγού (The Accidental Husband, Griffin Dunne, 2008, The Couch Trip, Michael Ritchie, 1988 ), γίνονται πρωταγωνιστές των ταινιών που ασχολούνται με το ραδιόφωνο. Πρόκειται συνήθως για κωμωδίες (Straight Talk, Barnet Kellman 1992, Air Heads, 1994 και The Truth About Cats & Dogs, 1996 του Michael Lehmann ), δραματικές ή βιογραφικές ταινίες (Howard Stern’s Private Parts , Betty Thomas, 1997). Ενδιαφέρον παράδειγμα είναι η ταινία Talk Radio (Oliver Stoun, 1988) η οποία βασίζεται στην πραγματική ιστορία ενός ραδιοφωνικού παραγωγού από το Ντένβερ της Κολοράντο. Ο Barry στη ταινία, όπως και ο Alan Berg στην πραγματική ζωή, δέχεται απειλητικά τηλεφωνήματα από τα μέλη μια οργάνωση γνωστή ως «The Order» οι οποίο τον εκτελούν μετά από την εκπομπή του. Με τις σκηνές αυτές αρχίζει και η ταινία Betrayed (1988) του Κώστας Γάβρα. Αν και η ταινία δεν έχει άμεση σχέση με την παρουσίαση του ραδιοφώνου, αποτελεί ένα ενδιαφέρον στοχασμό πάνω στη δύναμη του ραδιοφώνου και ανοίγει πολλά ζητήματα γενικότερα για την επιρροή των ΜΜΕ.
Η κωμικοτραγική ταινία Good Morning, Vietnam (Καλημέρα Βιετνάμ, Barry Levinson, 1987) είναι η ιστορία ενός αντισυμβατικού φαντάρου τον καιρό του Βιετναμέζικου πολέμου, που εκτελεί χρέη ραδιοφωνικού παραγωγού στον ραδιοσταθμό του αμερικάνικου στρατού στη Σαϊγκόν. Είναι μια από τις ελάχιστες αμερικάνικες ταινίες που τον πόλεμο του Βιετνάμ αντιμετωπίζει με χιούμορ και τους Βιετναμέζους ως πραγματικούς ανθρώπους.
Υπάρχουν πάρα πολλές ταινίες όπου το ραδιόφωνο δεν έχει πρωταγωνιστικό ρόλο αλλά παρουσιάζει ενεργό παράγοντα δράσης, μέρος της ιστορίας με σημαντική αφηγηματική λειτουργία. Οι ταινίες : The Paper Moon (Peter Bogdanovich, 1973) American Graffiti (George Lucas, 1973) , Working Girl (Mike Nichols, 1988), O Brother (Cohen brothers, 2000), Die Ehe der Maria Braun (Fassbinder, 1979) κτλ. είναι μόνο λίγα παραδείγματα το πόσο ο κινηματογράφος αγαπάει το ραδιόφωνο, αυτό το μαγικό μέσο που έχει τη δύναμη να μας προκαλεί παίζοντας με τη φαντασία μας καθώς (αντίθετα με τον θεατή) ο ακροατής πλάθει μόνος του τις εικόνες στο μυαλό του. Και εμείς δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε με τον Μάνο Χατζιδάκη όταν μας λέει ότι «η τηλεόραση μάς αιχμαλώτισε αλλά το ραδιόφωνο μάς μάγεψε».
Βασική βιβλιογραφία:
1. Lule, Jack, Understanding Media and Culture: An Introduction to Mass Communication, Flat World Knowledge, 2013.
2. Nikolić, Mirjana, A Cinema Portrait of Radio, zbornik FDU 13-14, Belgrade, 331-345, 2008.
Η Σάντρα Νίκολιτς-Κυριακοπούλου είναι διδάκτωρ του Πανεπιστήμιου Τεχνών του Βελιγραδίου στον τομέα μελέτης του Κινηματογράφου και των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Αρθρογράφησε σε διάφορα περιοδικά κινηματογράφου και είναι εκδότρια βιβλίου με τίτλο Narration and contemporary film : Hollywood model (2012). Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν την ιστορία και θεωρία του κινηματογράφου και τον ΜΜΕ, τα ζητήματα της ταυτότητας και μνήμης στον κινηματογράφο και την ποπ κουλτούρα .
